Castra et canabae legionis. Organizacja przestrzeni i administracja cywilnych osiedli przy rzymskich obozach legionowych

Tereny bezpośrednio otaczające obóz legionowy stanowiły obszar analogiczny do terytoriów miast cywilnych. W źródłach epigraficznych pojawiają się łacińskie terminy – prata legionis / cohortis oraz territorium w kontekście jednostki wojskowej. Rozmiary, status administracyjny i prawny oraz zarząd tego terytorium, podobnie jak kompetencje legata legionu dotyczące cywilnego osadnictwa w okolicach obozu, budzą od dawna kontrowersje wśród badaczy. Z racji nieustannej dyslokacji wojsk podczas kampanii wojennych, osiedla ludności towarzyszącej wojsku miały charakter tymczasowy i związany z usługami gastronomicznymi. Termin canabae, jako liczba mnoga słowa canaba, znane ze źródeł epigraficznych i późnoantycznych, nie pojawia się w ogóle w źródłach literackich okresu pryncypatu. W materiale inskrypcyjnym termin canabae pojawia się prawie wyłącznie przy obozach legionowych, często w formie canabae legionis illius. Takie sformułowanie poświadcza silną przynależność osiedla do danej jednostki. Jego mieszkańcami byli nie tylko rzemieślnicy, handlarze i usługodawcy, ale także rodziny żołnierzy i weteranów. W przypadku większości miejsc stacjonowania legionów obserwowane jest zjawisko tzw. dualizmu osadniczego, tj. powstawania dwóch osiedli: oprócz canabae, w pewnej odległości od obozu powstawało drugie osiedle – vicus. Wydaje się, że takie osiedle miało szansę na otrzymanie praw miejskich wcześniej niż osiedle przyobozowe. Jednakże, w odniesieniu do obu cywilnych osiedli istnieją wątpliwości dotyczące ich statusu prawnego, statusu ich ziem oraz mieszkańców. Osiedla przyobozowe miały nierzadko formę sporych miast z niemal wszystkimi elementami zabudowy, zarówno prywatnej, jak i publicznej. Stan badań nad tymi osiedlami jest dużo skromniejszy od miast cywilnych, jednak ostatnie lata przynoszą coraz więcej informacji i perspektyw badawczych.

The lands controlled by the army are frequently described by scholars as ‘military territory’, ‘Militärland’, ‘territoire militaire / legionnaire’ or ‘militärisches Nutzland’, while epigraphic evidence provides terms prata or territorium. Their size, function, and legal status is a subject of a debate among the scholars. The present paper presents some questions concerning these lands understood in three basic ways; (1) the sector of the border remaining under the military control of a legion (borderland), (2) the area or rather areas used and controlled by the unit within the entire province (military territory), and (3) the territory outside the camp (legionary territory). Following this, the author presents problems concerning military and civil administration, civil settlements near military bases, settlement duality, and the organization of the extramural space and limitation, as well as the role of some public buildings and religious features.