Zwierzęta w gospodarce wczesnośredniowiecznych grodów i osad na ziemiach Polski

Celem badań jest charakterystyka gospodarki zwierzętami na ziemiach Polski w poszczególnych regionach we wczesnym średniowieczu. Analiza objęła materiały kostne z 248 zespołów z różnych regionów Polski datowanych na okres od końca V w. do początku wieku XIII. Materiał został podzielony według regionów historycznych oraz na trzy grupy chronologiczne: koniec V-VIII w. – okres plemienny (faza I), IX-początek XI w. – formowanie się państwa piastowskiego (faza II), 2 połowa XI w.-1 ćwierć XIII w. – okres piastowski (faza III). Szczególnie interesujące było przyjrzenie się przemianom wywołanym przez powstanie państwa piastowskiego. Bogaty materiał archeozoologiczny pozwolił na przeprowadzenie badań statystycznych. Istotnym elementem analizy były badania poświęcone morfologii zwierząt domowych przy użyciu skal punktowych. W tym celu utworzone zostały skale dla wymiarów długościowych i szerokościowych kości takich gatunków, jak bydło, koń, świnia, owca i koza oraz dla wysokości w kłębie tych zwierząt. Skale te opierały się na odległości +/- 3 odchyleń standardowych dających rozrzut od 0 do 100 punktów, przy założeniu, że dane mają rozkład normalny. W pozostałych badaniach, w tym m.in. badaniach płci i wieku zwierząt, posłużono się standardowymi metodami używanymi w archeozoologii. Udało się ustalić istnienie trzech modeli hodowlanych z dominacją bydła, świni lub podobnym udziałem w materiałach kości obu tych gatunków, których występowanie związane było z położeniem geograficznym. W materiałach z zachodniej Polski przeważały szczątki świni. Podobny udział kości bydła i świni zaobserwowano w centralnej Polsce, choć w regionie tym wystąpiły ponadto modele z przewagą szczątków świni i z dominacją kości bydła. Wschodnia część kraju była wyjątkowa pod względem znaczenia poszczególnych gatunków zwierząt domowych. Chociaż gospodarka zwierzętami opierała się w tym regionie przede wszystkim na hodowli bydła, to jednak wystąpiła tu również grupa stanowisk, na których odnotowano znaczną liczbę szczątków małych przeżuwaczy i nieco mniej liczna grupa stanowisk, na których w wyjątkowo dużej liczbie wystąpiły szczątki konia. Populacja bydła z terenu Polski z okresu wczesnego średniowiecza składała się głównie z osobników krótkorogich w typie brachycerycznym, nisko- i średniorosłych (o wysokości w kłębie 82-114 cm). Na niemal całym terytorium Polski, z wyjątkiem Pomorza Gdańskiego i Prus, odnotowano ponadto wystąpienie osobników dużych i bardzo dużych, wielkością dorównujących turowi. W fazie I wczesnego średniowiecza odnotowano zwierzęta o bardzo zróżnicowanej wysokości w kłębie, jednak zwierzęta o dużych wymiarach tworzyły osobną grupę. Mógł to być efekt okazjonalnego krzyżowania się osobników typu brachycerycznego z osobnikami typu primigenicznego w początkach wczesnego średniowiecza. W fazie II występowały wyłącznie osobniki nisko- i średniorosłe. Natomiast w fazie III ponownie zaobserwowano dwie populacje, przy czym dominowały osobniki średniorosłe. Druga, mało liczna grupa dużych zwierząt mogła znaleźć się na ziemiach polskich w wyniku importu. Szczątki świni pochodziły w większości od dobrze wykrzyżowanej populacji osobników średniorosłych o wysokości w kłębie 62-81 cm, choć nieliczne szczątki wskazują na występowanie na terenie Polski we wczesnym średniowieczu również osobników wysokorosłych, o wymiarach porównywalnych z dzikiem, które wskazują na istnienie krzyżówek świni z dzikiem w tym okresie lub pojawienie się nowej odmiany świni. Szczątki dużych i bardzo dużych osobników nie zostały odnotowane w fazie I wczesnego średniowiecza, wystąpiły wyłącznie w materiałach datowanych na fazę II i III. Należy brać pod uwagę występowanie osobników dwóch typów morfologicznych owcy, jednego charakteryzującego się wyższym wzrostem od 73 do 81 cm w kłębie, którego hodowla rozpoczęła się na terenie Polski w II fazie wczesnego średniowiecza i drugiego – nieco niższego, bardziej rozpowszechnionego na ziemiach polskich, o wysokości w kłębie od 55 do 68 cm. W przypadku kozy również odnotowano występowanie dwóch odmiennych morfotypów: odmiany mniejszej o wysokości w kłębie między 54 a 74 cm i większej o wysokości w kłębie 76-83 cm. Szczątki formy większej pojawiały się w materiałach rzadko, co wskazuje na małą jej rolę we wczesnośredniowiecznej gospodarce. Większość szczątków konia z okresu wczesnego średniowiecza z terenów Polski pochodzi od formy małej w typie tarpana lub konia przewalskiego o wysokości w kłębie między 112 a 143 cm. Kości osobników wysokorosłych o wysokości w kłębie 144-176 cm pojawiały się bardzo rzadko i wyłącznie w materiałach datowanych na X-XIII w. Lokalizacja stanowisk ze szczątkami wysokiego konia nie była przypadkowa. Wskazuje na istnienie centrum hodowli takich koni w północnej Wielkopolsce i na Kujawach. Konie takie były najprawdopodobniej trzymane jako zwierzęta pod wierzch dla ciężkozbrojnych wojów i były widoczną oznaką władzy i zamożności księcia. Nie pochodziły one z hodowli lokalnej. Trudno jest ustalić kierunek napływu wysokorosłych koni, choć intensywne kontakty z Cesarstwem Rzymskim znane ze źródeł pisanych mogłyby wskazywać na zachodnie ich pochodzenie. Dodatkowo szczątki takich koni zostały znalezione na grodziskach leżących przy szlakach wiodących w stronę Bałtyku i na Ruś, które wskazywały główne kierunki ekspansji pierwszych Piastów do X w. Łowiectwo, poza zaopatrzeniem w cenne skóry i futra służyło uzupełnieniu diety mięsnej mieszkańców wczesnośredniowiecznych terenów polskich. Z tego względu wśród szczątków zwierząt dzikich najczęściej pojawiały się kości jelenia, sarny, łosia i dzika. W tym kontekście interesująca jest również korelacja między występowaniem większej liczby szczątków konia i dzikich ssaków wśród materiałów ze stanowisk z terenów wschodnich, szczególnie w regionie przygranicznym. Prawidłowość ta wskazuje na odławianie dzikich koni, prawdopodobnie na mięso – potwierdzeniem tego może być fakt odnotowania na niektórych kościach końskich śladów pokonsumpcyjnych. Ludzie we wczesnym średniowieczu konsumowali głównie mięso zwierząt hodowlanych. Modele konsumpcji mięsa w poszczególnych regionach były zatem zbliżone do modeli hodowli i dzieliły terytorium Polski na trzy części: z dominacją wieprzowiny w diecie na zachodzie, dietą opartą na wołowinie na wschodzie i podobnym udziałem w diecie wołowiny i wieprzowiny w centralnej Polsce. Rola wieprzowiny i wołowiny zmieniała się w kolejnych wiekach. Podczas gdy w I fazie wczesnego średniowiecza wołowina stanowiła podstawę diety, rola wieprzowiny wzrosła nagle w fazie II w sposób istotny. Tendencja do dominacji w diecie wieprzowiny utrzymała się również w fazie III. Zmiany takie były związane z organizacją administracji piastowskiej, przede wszystkim w wytworzeniem się systemu danin na potrzeby księcia czy komesów grodowych. Ponadto świnie były trzymane ze względu na znaczne zapotrzebowanie na mięso w nowo powstającym państwie, m.in. na potrzeby wykarmienia dużych grup budowniczych grodów. Nagły wzrost liczby ludności po VIII w. (m.in. przesiedlanej z innych regionów) i zarazem stabilizacja osadnictwa stanowiły dobre warunki dla hodowli tych zwierząt. Duża udział szczątków małych przeżuwaczy w materiałach kostnych ze wschodniej części Polski był prawdopodobnie związany z gospodarką koczowniczą mieszkańców tych ośrodków osadniczych. Wydaje się, że w początkach wczesnego średniowiecza hodowla była nastawiona na zaspokojenie potrzeb własnych konsumentów, dopiero od IX w., wraz z organizacją zrębów nowego państwa, zaczęła służyć także zapotrzebowaniu administracji piastowskiej oraz zaopatrzeniu w żywość ludności nie zajmującej się jej produkcją. Badania wykazały, że decydujące znaczenie w kontekście hodowli zwierząt i konsumpcji żywności pochodzenia odzwierzęcego we wczesnym średniowieczu na terenie ziem polskich miały czynniki: kulturowe, polityczne, ekonomiczne i środowiskowe, choć wpływały one na gospodarkę w różnym stopniu. Prawdopodobnie odmienna rola bydła i świni na terenach wschodnich i zachodnich mogła wynikać z odmienności kulturowej tych regionów. Z drugiej strony znaczna rola świni jako dostarczyciela mięsa w grodach i na podgrodziach mogła wynikać również z czynników ekonomicznych. Udział grodów w gromadzeniu i dystrybucji danin dokonywał się poprzez nowopowstałe elity administracji piastowskiej, mieszkańcy grodów nie brali na większą skalę udziału w produkcji żywności, która odbywała się przede wszystkim w osadach i osadach podgrodowych. Na tej bazie rozwinął się system osad służebnych charakterystyczny dla administracji piastowskiej – przykładem funkcjonowania takich osad mogą być stanowiska zlokalizowane w zachodniej części Polski z bardzo dużym udziałem szczątków małych przeżuwaczy. Natomiast jako przykład czynnika środowiskowego może służyć istnienie na Pomorzu Gdańskim populacji bydła o relatywnie niskim wzroście, co prawdopodobnie było wynikiem karmienia bydła paszą ubogą w składniki odżywcze, możliwą do uzyskania w panujących na Pomorzu Gdańskim warunkach geologiczno-klimatycznych. Z badań wynika, że modele hodowli i konsumpcji zależały od regionu, chronologii oraz typu stanowiska. Różnice regionalne odzwierciedlały przede wszystkim zmiany kulturowe i polityczne zachodzące na terenie ziem polskich. Z analizy czynnika chronologicznego wynika, że zmiany społeczne i ekonomiczne związane z wprowadzeniem administracji piastowskiej wpłynęły zasadniczo na gospodarkę zwierzętami. Odmienne modele hodowli i konsumpcji zaobserwowane na stanowiskach różnego typu były powiązane ze statusem społecznym mieszkańców tych ośrodków.

The aim of this research is a characteristic of animal economy in the Early Middle Ages on the present-day Polish territory. The analysis includes animal bone remains from 248 assemblages from different parts in that area dated to the period from the late 5th to the early 13th century. The material was organized according to the regions and the three periods: the 5th-8th century - tribal period (Period I), the 9th-the beginning of the 11th century - forming of the Piast state (Period II), 2nd quarter of the 11th-1st quarter of the 13th century - the Piast period (Period III). It was especially interesting to investigate the time when the Piast state was forming. A rich pool of data resulted in estimation of the materials from a new statistical perspective. An important part of the research was to describe the morphotypes of livestock animals using point-score scales. For that purpose, the point-score scales for cattle, horse, pig, sheep and goat bone measurements (length of bones and width of both ends) and also for withers height of those species were made. All measurements of a species’ withers height and selected bone measurements were collected and the arithmetic mean and standard deviation counted, with an assumption of a regular distribution of the data. Distances of plus three and minus three standard deviations returned scales from 0 to 100 points. In other research, including sex and age estimation and analyses, standard archaeozoological methods were used. It was possible to establish three husbandry models with the domination of cattle or pig bones in the assemblages and a comparable share of the remains of those species, which depended on the regional distribution of settlements. In the western part, pig remains were most represented. Similar frequency of cattle and pig bones was characteristic particularly for the central part of the Polish territory, but in some assemblages from that area, domination of pig or cattle remains was observed. The eastern part of the Polish territory was exceptional in the context of zoological distribution. Although the animal economy of that region was based on cattle, there was a group of settlements with a high share of sheep/goat remains and a less numerous group with a high share of horse remains. Cattle population from the Polish territory in the medieval period consisted mostly of small and medium-sized individuals (with withers height of 82-114 cm) with short horns, called the brachycerous type. On the whole Polish territory, except for Gdańsk Pomerania, remains of large individuals of primigenious type were also noted, there were also primigenious individuals that could be compared to aurochs. In Period I, remains of almost all sizes were noted, but large ones seemed to make a separate cluster, which suggests the existence of not fully crossbred separate populations of large individuals. It might have been an effect of occasional crossbreeding of cattle in brachycerous type with that of primigenious type at the beginning of the early medieval times. In Period II mostly small and medium-sized individual remains were observed. Settlements which existed in Period III had two cattle populations. One was dominated by medium-sized individuals. The other, which was sparse, consisted of large individuals which might have been imported. Pig remains came mostly from a well-crossbred local population. They belonged mostly to the medium-sized pig variety with withers height of 62-81 cm, but some individuals were so large that they could be compared to wild boar and they must be considered as an intermediate link between wild and domestic pig or a new breed. Bones of large and very large individuals were not observed at archaeological sites dated to Period I. They appeared only among the bone assemblages dated to Period II and Period III. There were two sheep populations on the Polish territory in the early medieval period. One represented smaller withers height between 55 and 68 cm, the other consisted of large individuals (73-81 cm) and was kept starting from Period II. The former was more numerous. There were probably two populations of goat: smaller with withers height between 54 and 74 cm and a larger one with withers height between 76 and 83. The larger were rare during the Early Middle Ages in Poland and played an insignificant role in the early medieval husbandry. Most horse remains found at early medieval archeological sites from the Polish territory came from a small form of the tarpan or Przewalski’s horse type with withers height between 112 and 143 cm. Remains of large individuals (withers height in the range of 144-176 cm) were very rare and appeared only at sites dated to the 10th-13th centuries. The distribution of settlements in which large horse bones were found is not accidental. This may suggest the existence of a local horse husbandry centre situated in northern Great Poland and Kuiavia. Large horses might have been kept as a sign of the Piast princes’ wealth and authority. They did not come from local herds but were probably imported. It is difficult to establish their origin, though the dynamic contacts with the Holy Roman Empire known from written sources might indicate western provenance of such an import. Hillforts with large horse remains were located on the routes leading to the Baltic Sea and Russia regions, which were the main directions of the Piast colonization starting from the second half of the 10th century. Hunting was a way of meat supplementation for the people in the early medieval period. That is why deer, roe deer, elk and wild boar bones were the most frequent at archaeological sites. In this respect the correlation between large number of game animal remains and comparably large number of horse bones on the eastern Polish territory is fairly interesting. It might suggest consumption of wild horse meat, especially that some horse bones bore post-consumption marks. Small game animals were hunted mostly for their fur. Early medieval people consumed mostly meat of domestic animals. The pattern of meat consumption in different regions was identical with husbandry models dividing the Polish territory into three parts with pork consumption in the West, beef consumption in the East and similar significance of pork and beef in the diet of the people from the central part of Poland. The role of pork and beef was not constant. The consumption models changed over the centuries. The share of cattle remains in assemblages dated to Period I was high, and pig remains were generally less numerous. During Period II, the significance of pork grew considerably. During Period III that tendency persisted. The economic changes occurring on the Polish territory together with the Piast administration, especially tribute system paid for the prince’s or hillfort inhabitants’ purposes, might be an explanation for such a pattern. Pigs were also kept because of huge demand for meat in the newly-established country, e.g. to feed workers erecting hillforts. Sudden growth of population after the 8th century and stabilization of settlement system established good conditions for breeding these animals. The domination of small ruminants among bone assemblages from the eastern part of the Polish territory was probably connected with the pasture economy. It seems that at the beginning of the Early Middle Ages, husbandry only focused on satisfying individual needs of the consumers, while starting with the 9th century, when the structures of the new state were established, the most important factor for husbandry was to satisfy state administration needs and supply people who were not occupied with food production with meat. Formation of the Piast state had a considerable influence on the changes in animal husbandry on the Polish territory. The research showed that four factors were of great importance in the context of husbandry on the early medieval Polish territory: cultural, political, economic and environmental, though they did not affect animal economy to the same degree. Pig domination in the western part of the Polish territory and cattle domination in the East probably resulted from cultural factors. On the other hand the role of pig as a provider of food in hillforts and inner settlements adjacent to the hillforts must also be taken into consideration as an important economic factor. The hillforts performed a role of collection and distribution of goods by the new elites and had little share in food production. Food production was reserved for settlements and outer settlements adjacent to hillforts. The system of rural servitude which was characteristic for the Piast administration was developed on that basis. Settlements with a large share of small ruminants located in the western part of the Polish territory might have been connected with the system of rural servitude. The existence of a cattle population in Gdańsk Pomerania that consisted of relatively small individuals, which might be the result of a poor quality fodder in that region caused by the climate and soil deficient in nutrients, might be an example of an environmental factor. The distribution of animal husbandry and consumption models differed depending on the region, period of time, and type of settlement. Regional differences in animal economy reflected mostly cultural and political changes. Analysis of chronological factor showed clearly that social and economic changes implemented by Piast administration deeply influenced animal economy. Different models of husbandry and consumption observed at diverse types of settlements were connected with status of the inhabitants of these centers.