Centralne zarządzanie sztuką cerkiewną. Działalność Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (1901-1918)

Niniejsza rozprawa doktorska ma na celu próbę rekonstrukcji wizji rosyjskiego malarstwa ikonowego, powstałą w kręgu dworu cara Rosji Mikołaja II, a mianowicie w środowisku utworzonego przez niego Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (ros. Комитет попечительства о русской иконописи). Zasięg chronologiczny pracy obejmuje cały okres działalności Komitetu, czyli lata 1901 – 1918, a w niewielkim stopniu okres wcześniejszy i okres późniejszy, lecz jedynie w tej mierze, jaka jest konieczna aby określić okoliczności i przyczyny powstania tej instytucji oraz spróbować ocenić długofalowe efekty jej działalności. Autorka przeprowadza szczegółową analizę źródeł archiwalnych, drukowanych i ikonograficznych do historii Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe, posługując się przy tym analizą formalną, ikonograficzną i kontekstualną. Aby odtworzyć, w jaki sposób członkowie Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe wyobrażali sobie kształt ikonograficzny i artystyczny rosyjskiego postulowanego przez nich malarstwa ikonowego, autorka niniejszej pracy najpierw krótko charakteryzuje rządy Mikołaja II (r. II) i kreśli sytuację, panującą w rosyjskim malarstwie ikonowym na przełomie XIX i XX w. (r. III), co pozwala na lepsze zrozumienie tła powstania Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe. W dalszej kolejności badaczka odtwarza ogólną chronologię funkcjonowania Komitetu (r. IV), aby później przejść do szczegółowego opisu konkretnych podejmowanych przez niego działań m. in. wydawania podlinnika ikonopisarskiego i innych publikacji, organizacji sieci szkół ikonopisarskich oraz warsztatów (arteli) ikonopisarskich i handlu ikonami, a także walki z ikonami drukowanymi (r. V). Rekonstrukcja przyczyn powstania i chronologii działań Komitetu prowadzi autorkę do wnikliwej charakterystyki wizji malarstwa ikonowego powstałego w jego kręgu, czyli po pierwsze, do odtworzenia kręgu inspiracji i odwołań, na których postanowiono oprzeć nową sztukę cerkiewną (ikonografia i środki artystyczne), a w szczególności do odnalezienia nawiązań do sztuki staroruskiej i bizantyjskiej i określenia ich celu ideowego (r. V). Autorka odtwarza także ideał ikonopisca, sformułowany przez Komitet (r. V). Autorka zauważa, że wizja rosyjskiej sztuki sakralnej powstała w kręgu Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe była o tyleż ambitna, co utopijna. Jej głównym założeniem był niemal dosłownie rozumiany ,,powrót do przeszłości”, czyli przywrócenie dawnych wzorców artystycznych oraz ideologicznych, co oczywiście okazało się niemożliwe do zrealizowania w początkach XX wieku zarówno ze względu na istniejące przeszkody natury prawnej, jak i opór ze strony środowiska ikonopisców i środowiska rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, co nie przeszkadza konstatować fakt, iż niektóre cząstkowe działania Komitetu zostały zwieńczone sukcesem.

This doctoral dissertation aims to reconstruct the vision of Russian icon-painting which emerged at the court of Tsar Nikolai II of Russia, namely within the Guardianship Committee for the Russian Icon-Painting (original name: Комитет попечительства о руссской иконописи), established by Nikolai II. The chronological coverage of the dissertation stretches throughout the entire period of the Committee’s operation, i.e. from 1901 to 1918, as well as the preceding and the subsequent period, but only to the extent necessary to explore the circumstances surrounding its origination and the reasons why this institution was established, and to provide an assessment of the long-term impact of its activities. The author carries out a detailed analysis of printed and iconographic archival sources for the history of the Guardianship Committee for the Russian Icon-Painting, using formal, iconographic and contextual analysis. In order to reconstruct how the Committee members imagined the iconographic and artistic profile of the Russian icon-painting which they proposed, the author of this dissertation first briefly describes the rule of Nikolai II (chapter II) and outlines the situation prevailing within Russian icon-painting circles at the turn of the 20th century (chapter III). This provides a background for a better understanding of the circumstances surrounding the emergence of the Committee. Further, the researcher reconstructs the overall chronology of work undertaken by the Committee (chapter IV), and then moves on to provide a detailed description of its specific activities, such as publishing the icon painter’s books of rules (ikonopisnyi podlinnik) and other publications, organising a network of icon-painting schools and workshops (artels) and icon trade, as well as fighting against printed icons (chapter V). The reconstruction of the reasons behind the establishment of the Committee and the chronology of its activities leads the author towards an insightful portrayal of the vision of icon-painting that emerged within and around the Committee, i.e. firstly, the reconstruction of sphere of inspirations and references on which the new Christian Orthodox art was to be based (iconography and means of artistic expression) and, in particular, the identification of references to Old Ruthenian and Byzantine art and their ideological objective (chapter V). The author also recreates the ideal of an icon painter, as formulated by the Committee (chapter V). The author notes that the vision of Russian sacred art that emerged within the Guardianship Committee for the Russian Icon-Painting was ambitious yet utopian. It was based on the key tenet of “returning to the past” in the literal sense, i.e. the restoration of old artistic and ideological patterns, which, of course, turned out impossible to achieve in the early 20th century, both due to existing legal obstacles as well as resistance from icon painters and the Russian Orthodox Church. Nevertheless, one might conclude that some of the Committee’s fragmentary initiatives were crowned with success.