Favor debitoris. Idea ochrony dłużnika w europejskiej tradycji prawnej

Rozprawa doktorska dotyczy problematyki ochrony dłużnika w europejskiej tradycji prawnej. Celem pracy jest zbadanie idei ochrony dłużnika określanej pojęciem favor debitoris w prawie rzymskim oraz w europejskiej tradycji prawnej. Przez pojęcie „europejska tradycja prawna” autor rozumie systemy krajowe, które wywodzą się z prawa rzymskiego, określone przez Helmuta Coinga jako porządki civil law, w odróżnieniu od anglosaskiego common law. Na potrzeby niniejszej pracy zostały wybrane te systemy, które można określić modelowymi dla rozwoju innych porządków i które wywarły istotny wpływ na kształt regulacji przede wszystkim polskiego Kodeksu zobowiązań., a w dalszej perspektywie polskiego Kodeksu cywilnego. W konsekwencji, poza analizą prowadzoną w niniejszej pracy pozostała tradycja common law jako niepochodząca z prawa rzymskiego, a co za tym idzie mniej związana z porównywanymi systemami Europy Zachodniej. Szczegółowe badania odnoszą się do instytucji prawnych, które można postrzegać za sprzyjające dłużnikowi albo chroniące go. Analizie poddano wybrane instytucje związane z procesem wykonania zobowiązania, jako podstawowego sposobu prowadzącego do wygaśnięcia zobowiązania. W związku z powyższym praca składa się z dwóch zasadniczych części. Część pierwsza poświęcona jest prawu rzymskiemu, ze szczególnym naciskiem na prawo klasyczne. Z kolei część druga ma charakter historyczno-prawny oraz prawnoporównawczy. Służy ona ustaleniu korzeni poszczególnych regulacji, stanowiących rozwinięcie instytucji badanych w części pierwszej, w prawie polskim, ze szczególnym uwzględnieniem Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Część pierwsza składa się z siedmiu rozdziałów oraz konkluzji tej części. Rozdział pierwszy został generalnie poświęcony idei favor debitoris. Rozważano, czy występują wystarczające argumenty, aby uznać, że favor debitoris był obecny w prawie rzymskim. Zasada ta była analizowana z punktu widzenia dostępnych współcześnie tekstów źródłowych, przede wszystkich tych zebranych w kompilacji justyniańskiej, a także porównywana z innymi favores, które mają zakotwiczenie w tekstach. Mowa tu o favor dotis, favor libertatis oraz favor rei. Autor doszedł do wniosku, że w kontekście prawa rzymskiego, bez względu na okres, nie można mówić o istnieniu generalnej zasady sprzyjania dłużnikowi czy też chronienia go. Nie oznacza to jednak, że Rzymianie w ogóle nie przyjmowali rozstrzygnięć na korzyść dłużnika. Były to jednak rozwiązania jednostkowe, często doraźne, z których korzystał każdy, kto w danym stosunku zobowiązaniowym znajdował się w pozycji dłużnika. Rozdział drugi poświęcony jest wykonaniu zobowiązania (solutio) w ogólności, jako że kolejne rozdziały odnosiły się do konstrukcji związanych z procesem wykonania zobowiązania. Rozdział trzeci stanowi pierwszy z rozdziałów odnoszących się do konkretnej konstrukcji prawnej mającej na względzie dłużnika. Tematyką rozdziału są zasady zarachowania świadczenia w sytuacji istnienia pomiędzy tymi samymi stronami wielu zobowiązań o takim samymi przedmiocie świadczenia. Rozdział czwarty dotyka ochrony dłużnika w sytuacji spełnienia przez niego świadczenia do rąk osoby trzeciej. Analizowane są teksty źródłowe, w których spełnienie świadczenia do rąk takiej osoby, mimo wszystko prowadziło do wygaśnięcia zobowiązania ze skutkiem względem wierzyciela. Rozdział piąty został poświęcony zasadzie, zgodnie z którą termin spełnienia świadczenia postrzega się za zastrzeżony na korzyść dłużnika. Badaniu podlegało m. in. to, czy jest to zasada pochodząca z prawa klasycznego, a także czy miała ona zastosowanie w każdej sytuacji, w której termin istniał. Rozdział szósty stanowi zebranie i przedstawienie możliwych podstaw stojących za przyjęciem rozwiązań na korzyść dłużnika albo w celu jego ochrony, o których mowa w rozdziale III-V. Rozdział siódmy odnosi się do możliwych źródeł generalnej zasady favor debitoris w prawie justyniańskim. Autor doszedł do wniosku, że dostępny materiał tekstów źródłowych nie daje podstaw do uznania, że poszczególne rozwiązania korzystne dla dłużnika zostały przyjęte dopiero przez cesarzy chrześcijańskich, działających pod wpływem tej religii. Regulacje stworzone przez Justyniana wpisywały się natomiast w sposób działania istniejący zarówno w prawie przedklasycznym, klasycznym, jak i poklasycznym. Odwoływały się one do takich wartości jak aequitas albo humanitas znane już przynajmniej jurystom klasycznym. Jednocześnie Justynian przyjmował rozwiązania korzystne dla dłużnika. Następnie praca zawiera konkluzje części pierwszej. Część druga odnosi się do ustalenia korzeni regulacji badanych w części I w prawie polskim, jako jednego z systemów prawnych będącego częścią europejskiej tradycji prawnej. Przedmiotem badań były przede wszystkim konstrukcje prawne zawarte w kodyfikacjach prawa cywilnego francuskiego, austriackiego, niemieckiego i szwajcarskiego od początku ich obowiązywania do chwili wejścia w życie polskiego K.z. Oczywiście, instytucje prawne różniły się między sobą, w związku z czym porównywaniu podlegały wówczas te najbardziej do siebie podobne, a to ze względu na podobną funkcję, cel regulacji lub przewidziane rozwiązanie zbieżnego problemu prawnego. Na końcu każdego rozdziału została przedstawiona regulacja polskiego K.z. oraz K.c. w kontekście wcześniej omówionych kodyfikacji. Rozdział pierwszy zawiera ogólne zarysowanie tematyki, w tym historii prawa prywatnego od zaborów do chwili unifikacji prawa zobowiązań w latach 30. XX w., tj. promulgowania Kodeksu zobowiązań. Rozdział drugi odnosi się do tematyki wykonania zobowiązania w porównywanych systemach prawnych. Przybliżone zostały również teorie wykonania zobowiązania, które szczególnie rozwinięte zostały w prawie niemieckim. Rozdział trzeci poświęcony został tematyce zarachowania świadczenia w porównywanych systemach prawnych, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji prawnej dłużnika. Rozdział czwarty stanowi wprowadzenie do problematyki spełnienia świadczenia do rąk osoby trzeciej ze skutkiem w postaci wygaśnięcia zobowiązania względem wierzyciela. Przedstawienie takiego zarysu jest niezbędne z tego względu, że współczesne kodyfikacje wyróżniają różne instytucje prawne zapewniające, pod pewnymi warunkami, zwolnienie dłużnika z zobowiązania, pomimo tego, że odbiorca świadczenia nie jest do tego umocowany. Rozdział piąty odnosi się do konstrukcji, w ramach której dłużnik zwalnia się z zobowiązania do rąk osoby, która początkowo była umocowana do zastępowania w tym zakresie wierzyciela, jednakże następnie utraciła je, o czym nie miał wiedzy dłużnik. Zasadniczo jest to problematyka skuteczności spełnienia świadczenia do rąk byłego pełnomocnika. Rozdział szósty przedstawia analizę źródeł regulacji w prawie polskim możliwości zwolnienia się przez dłużnika z zobowiązania do rąk osoby trzeciej, która dysponuje pokwitowaniem wystawionym przez wierzyciela. Rozdział siódmy odwołuje się do sytuacji, w której dłużnik podlega ochronie w sytuacji niepoinformowania go o cesji przez strony tej czynności i spełnienia świadczenie do rąk cedenta, którego wciąż uważa za wierzyciela. Rozdział ósmy porusza problematykę sytuacji, w której odbiorca świadczenia jest postrzegany przez dłużnika za uprawnionego następcę prawnego wierzyciela, ale w rzeczywistości nie nabył skutecznie wierzytelności. Można wyróżnić tu regulacje, które mają zastosowanie do następstwa uniwersalnego (np. spadkobranie), jak również syngularnego (np. nabycie wierzytelności przez cesjonariusza). Rozdział ten ukazuje również zasadniczą różnicę pomiędzy K.z. i K.c. co do zakresu regulacji. K.z. przyjął bowiem normę generalną, która miała zastosowanie zarówno do nieskutecznego zastępstwa uniwersalnego, jak i syngularnego. Tymczasem K.c. takiej generalnej normy nie zawiera i oddzielnie reguluje ochronę dłużnika w poszczególnych sytuacjach, np. nieskuteczności cesji i wystawienia poświadczenia dziedziczenia, w którym uznano za spadkobiercę osobę rzeczywiście nim nie będącą. Rozdział dziewiąty – kontynuuje tematykę rozdziału V części I, tj. zasadę, zgodnie z którą termin spełnienia świadczenia postrzega się za zastrzeżony na korzyść dłużnika. Wyniki przeprowadzonych badań w ramach części II zostały przedstawione na końcu tej części, zatytułowanym jako konkluzje. Na końcu części merytorycznej pracy znajduje się zakończenie, w którym zostały przedstawione wnioski z przeprowadzonych badań. Następnie przedstawiona została bibliografia wraz orzecznictwem, z którego korzystał autor oraz spis tekstów źródłowych do obydwu części pracy doktorskiej.

The doctoral dissertation deals with the topic of debtor protection in the European legal tradition. The aim of the dissertation is to examine the idea of debtor protection defined by the concept of favor debitoris in Roman law and in the European legal tradition. By the term 'European legal tradition', the author means national systems that derive from Roman law, defined by Helmut Coing as civil law orders, as opposed to common law. For the purposes of this study, those systems have been selected which can be described as model systems for the development of other systems and which have had a significant impact on the development of the Polish Code of Obligations and, in the longer period, the Polish Civil Code. Consequently, the common law tradition as not originating from Roman law and thus less related to the compared systems remained outside the analysis conducted in this work. The detailed research relates to legal institutions that can be seen as either favouring or protecting the debtor. Selected institutions concerning the process of performance, as the primary way leading to the discharge an obligation, are analysed. Accordingly, the work consists of two main parts. The first part is focused on Roman law, with particular emphasis on classical law. Part two, on the other hand, is focused on legal history and comparative analysis. It serves to establish the roots of the various regulations, which stem from the institutions examined in Part I, in Polish law, with particular reference to the Code of Obligations of 1933. The first part consists of seven chapters and the conclusions of this part. The first chapter was generally focused on the idea of favor debitoris. It considered whether there are sufficient arguments to conclude that favor debitoris was present in Roman law. The principle was analysed from the point of view of the today available ancient legal texts, above all those collected in the Corpus Iuris Civilis of emperor Justinian, and also compared with other favores presented in those texts. These include favor dotis, favor libertatis and favor rei. The author concludes that in the context of Roman law, regardless of the period, it is not possible to speak of the existence of a general principle favouring or protecting the debtor. This does not mean, however, that the Romans in general did not adopt solutions in favour of the debtor. However, these were individual solutions, often ad hoc, which were used by anyone who was in the position of a debtor. The second chapter is devoted to the performance of an obligation (solutio) in general because the subsequent chapters refer to constructions related to the process of performance. The third chapter is the first of the chapters dealing with specific legal constructions with regard to the debtor. The topic of the chapter is the imputation rule in the situation of the existence of many obligations between the same parties with the same object of performance. The fourth chapter deals with the protection of the debtor in a situation of performance rendered by the debtor to a third party. It analyses ancient legal texts in which such a performance nevertheless led to the extinguishment of obligation. The fifth chapter is focused on the principle according to which the time of performance is regarded as having been reserved for the benefit of the debtor. It examined, inter alia, whether this was a principle derived from classical Roman law and whether it applied in every situation in which the time of payment was stipulated. The sixth chapter is a presentation of the possible reasons behind the adoption of solutions in favour of the debtor or for the protection of the debtor described in chapters III-V. Chapter Seven addresses the possible roots of the general principle of favor debitoris in the Roman law during the time of Justinian. The author concludes that the available legal texts of this period does not confirm that the certain regulations in favour of the debtor were adopted only by the Christian emperors acting under the influence of the religion. Instead, the regulations created by Justinian were part of the modus operandi existing in pre-classical, classical and post-classical law. They referred to values such as aequitas or humanitas already known at least to classical jurists. At the same time, Justinian adopted solutions favourable to the debtor. The paper then concludes Part One. The second part refers to the roots of the regulations examined in Part I in Polish law, as one of the legal systems that is part of the European legal tradition. The subject of the research was primarily the legal constructions contained in the codifications of French, Austrian, German and Swiss civil law from their promulgation until the Polish Code of Obligations came into force. Obviously, the legal institutions differed from each other and, therefore, the most similar ones were compared at the time due to a similar function, regulatory purpose or the envisaged solution of a certain legal problem. At the end of each chapter, the regulation of the Polish Code of Obligations and the Civil Code is presented in the context of the previously discussed codifications. The first chapter contains a general outline of the subject matter, including the history of private law from the Partitions of Poland until the unification of law of obligations in the 1930s, i.e. the promulgation of the Code of Obligations. The second chapter addresses the topic of performance of obligation in the compared legal systems in general. The chapter also presents theories of performance of an obligation, which are particularly developed in German legal doctrine. The third chapter is devoted to the subject of the imputation of payment in the compared legal systems, with particular emphasis on the legal position of the debtor. The fourth chapter provides an introduction to the issue of performance rendered to a third party. Such an outline is necessary because the described modern codifications distinguish various legal institutions causing, under certain conditions, the release of the debtor, even though the recipient of the performance is not authorised to accept the performance. The fifth chapter refers to a construction whereby the debtor discharges the obligation by performing to a person who was initially authorised to represent the creditor but subsequently lost this empowerment without the debtor's knowledge. The sixth chapter deals with the origins of the Polish regulation on performing an obligation to the person presenting a receipt issued by the creditor. The seventh chapter refers to the situation in which the debtor is protected in the event that the parties to the assignment of clam fail to inform him of the assignment and the debtor renders the performance to the assignor, whom he still considers to be the creditor. The eighth chapter deals with the situation in which the recipient of the performance is perceived by the debtor as the creditor's legitimate successor, but in fact has not effectively acquired the claim. A distinction can be made here between regulations that apply to universal succession (e.g. inheritance) as well as singular succession (e.g. acquisition of a claim by an assignee). This chapter also reveals a fundamental difference between the Code of Obligations and the Civil Code as to the scope of regulation. This is because the Code of Obligations adopted a general norm that applied to both ineffective universal and singular succession. Meanwhile, the Civil Code does not contain such a general norm and separately regulates the protection of the debtor in individual situations. Chapter Nine continues the subject of Chapter V of Part I, i.e. the principle that the time of performance is perceived as reserved in favour of the debtor. The results of the research carried out in Part II are presented at the end of this part, titled "Conclusions". At the end of the substantive part of the doctoral thesis there is a final chapter in which the outcomes of the research carried out are presented. This is followed by the reference list and the list of source texts for both parts of the doctoral thesis.