Kariera i tożsamość w perspektywie biograficznej. Analiza doświadczeń wysoko wykwalifikowanych migrantek z Ukrainy, Białorusi i Rosji w Polsce po 1989 roku

Celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest wzbogacenie wiedzy o współczesnych migracjach do Polski poprzez fenomenologiczną analizę doświadczeń wysoko wykwalifikowanych migrantek z Ukrainy, Białorusi i Rosji w Polsce po 1989 roku, w szczególności ich pracy biograficznej nad karierą i tożsamością. Problematyka wysoko wykwalifikowanych migrantek ze Wschodu pozostawała do tej pory w dużym stopniu nierozpoznana w polskiej literaturze przedmiotu. Niniejsza praca stanowi próbę wypełnienia tej luki poprzez nakreślenie bardziej zniuansowanego obrazu przyczyn migracji z Ukrainy, Białorusi i Rosji do Polski oraz karier i życia migrantek z tych krajów w polskim społeczeństwie. Istniejące już reprezentacje migrantek uzupełniam o perspektywę kobiet, które wykonują prace typowe dla klasy średniej. W centrum uwagi stawiam migrantki pracujące na pierwotnym rynku pracy w sektorach cieszących się wysokim prestiżem społecznym i/albo wymagających specjalistycznego wykształcenia i kwalifikacji. W biograficznych narracjach migrantek, które poddaję analizie, zachodzi więc rozdźwięk między ich pozycją zawodowo-klasową a utartymi stereotypami na temat migrantek ze Wschodu, funkcjonującymi w polskim społeczeństwie. Nieustannie doświadczają one praktyk degradacyjnych. Konfrontacja z silnymi stereotypami stanowi ramy wymuszające podjęcie przez wysoko wykwalifikowane migrantki pracy biograficznej. W rozprawie analizuję, jak wykonują tę pracę zarówno w wymiarze stworzenia swojej pozycji społecznej poprzez działalność zawodową (praca biograficzna nad karierą), jak i w wymiarze kulturowym (praca biograficzna nad tożsamością). Analizując kluczowe wymiary pracy biograficznej nad karierą dokonuję podziału na historie kobiet, które przyjechały do Polski „z wyboru”, i tych, które przyjechały do Polski „z przypadku”. Tym dwóm typom pracy biograficznej nad karierą, z których każdy ma kilka podtypów, w rozprawie poświęcone są dwa rozdziały. Zaczynam od analizy historii kobiet, które weszły na polski rynek pracy wskutek skorzystania z oferty edukacyjnej polskich uczelni, następnie rozpatruję przypadki samorealizacji w obrębie nisz zawodowych migrantek z klasy średniej, przechodząc do narracji kobiet, które przyjechały do Polski w poszukiwaniu europejskich wartości i dobrego życia. W drugim rozdziale poświęconym pracy biograficznej nad karierą zaczynam od analizy specyfiki rekrutowania specjalistów na półperyferiach oraz historii kobiet o silnej orientacji kosmopolitycznej, które realizują międzynarodową karierę w obrębie struktur możliwości. Potem zgłębiam historie kobiet, które przyjechały do Polski realizując cudzy plan biograficzny, co skutkuje ich metamorfozą biograficzną. Ostatni podrozdział jest studium przypadku samodzielnej matki, której międzynarodowa kariera jest skutkiem ubocznym zarówno procesów globalizacyjnych jak i poczucia odpowiedzialności za wychowanie dziecka. Przechodząc do analizy pracy biograficznej migrantek z Ukrainy, Białorusi i Rosji nad swoją tożsamością, rozpatruję kulturowy wymiar funkcjonowania migrantek w polskim społeczeństwie, polemizując z dość powszechnym, w tym także wśród polityków i naukowców, przekonaniem, że Polska to „naturalny” czy „łatwy” kraj migracyjny dla kobiet z tych krajów ze względu na bliskość kulturowo-językową. Skupiam się na najbardziej pragmatycznym wymiarze, czyli języku i interakcyjnym wymiarze doświadczeń wysoko wykwalifikowanych migrantek z językiem polskim. Niniejszym praca rozszerza pole zastosowań badań biograficznych na badania grup uznawanych za uprzywilejowane oraz wnosi wkład do badań nad procesami migracyjnymi w Polsce. Pomaga też pełniej zrozumieć zróżnicowanie doświadczeń migrantek z Ukrainy, Białorusi i Rosji w Polsce, odsłaniając ich zmagania z procesami degradacji i stereotypizacji, oraz nierozpoznawania i kwestionowania ich tożsamości. Ponadto, prezentując światy społeczne ekspatek w Polsce rozprawa przyczynia się do redefinicji pojęcia „ekspat” w sensie geograficznym i genderowym.

This PhD thesis aims to broaden the knowledge about contemporary migrations to Poland. This is achieved through a phenomenological analysis of the experiences of highly qualified female migrants from Ukraine, Belarus, and Russia to Poland after 1989 focusing on their biographical work on career and identity. Highly qualified female migrants from “the East” (i.e. from the countries situated at the Polish Eastern border and/or countries of the former USSR) have so far remained largely unrecognised in the Polish migration studies and literature. This thesis is an attempt to fill this gap by drawing a more nuanced picture of the migration motivations and presenting the careers and lives of the chosen migrant group, distinguished by education and gender. I complement the existing representations of migrants with the perspective of women from Belarus, Russia and especially from Ukraine who perform jobs typical of the middle class. I focus on the migrants working on the primary labour market in sectors of high social prestige and/or requiring specialist education and qualifications. Therefore, in their biographical narratives, there is a discrepancy between the professional and/or class position and the stereotypes about female migrants from “the East”, strongly present in Polish society. These migrants are constantly experiencing attempted degradation in interactions with Poles and other migrants. Confrontation with strong stereotypes is the framework forcing them to undertake biographical work. I analyse how they perform it within two dimensions: by building their social position through professional activity (biographical work on career) and in the cultural dimension (biographical work on identity). In the analysis of biographical work on career, I present the narrations of women in two chapters differentiating between those migrants who came to Poland “by choice” and “by chance”. Starting with an analysis of the stories of women who entered the labour market as a result of seizing the educational offer of Polish universities, I then consider the cases of self-realisation within professional niches, moving on to the narrations of women who came to Poland in search of European values and a good life. In the second chapter, I analyse the specificity of recruiting specialists in the semi-periphery and the stories of women with a strong cosmopolitan orientation who pursue an international career within the framework of available opportunities. Then, I explore the biographies of women who came to Poland implementing their partner’s biographical plan, which results in their biographical metamorphoses. I finish with a case study of a single mother whose international career is a side effect of both globalisation processes and the sense of responsibility for her child. Moving on to the migrants’ biographical work on identity, I consider the cultural dimension of their functioning in Polish society. I challenge the popular belief – shared by the general public, politicians and scholars alike – that Poland is a “natural” or “easy” country of immigration for women from “the East” due to cultural and linguistic proximity. To question this belief, I focus on the most pragmatic dimension, i.e. language and the interactive dimension of the experiences of highly qualified female migrants with Polish language. The dissertation contributes to research on migration processes in Poland, while simultaneously extending the biographical approach application to the study of groups considered privileged. It helps to better understand the diversity of experiences of female migrants from Ukraine, Belarus and Russia to Poland. The thesis reveals their struggles with the processes of degradation and stereotypisation, as well as the instances of not recognising or questioning their identity. In addition, by presenting the social worlds of expats in Poland, the dissertation contributes to the redefinition of the notion “expat”, in terms of geography and gender.