Sondaże religijności Polaków: analizy kognitywne i eksperymentalne testy nowych pytań

Celem rozprawy jest wypracowanie nowej metodologii badań nad religijnością, poprzez dogłębne rozpoznanie i szczegółowe opisanie języka mówienia o religijności i obszarów jej ujawniania się. Można przypuszczać, że religia nie przejawia się już tam gdzie dawniej, a statystyki – z natury konserwatywne – nie są w stanie uchwycić przemian. Badania prowadzone m.in. przez zespół CBOS w ramach projektu Metoda i znaczenie (2012), czy przeze mnie (2014) ukazują, że do rozumienia zawartości autodeklaracji religijnych niezbędne jest poznanie języka samych wierzących i niewierzących. Ich perspektywa powinna być punktem wyjścia do tworzenia typologii religijności. W pierwszym rozdziale zawarty jest szeroki przegląd literatury z zakresu socjologii religii, jak i metodologii badań nad religijnością. Ze świadomością dorobku, projekt zmierza do odkrycia potocznych kategorii służących do opisywania doświadczeń z pola wiary. Kwestionariusze, które od lat służą zbieraniu danych o religijności Polaków zostały poddane badaniom kognitywnym, a więc wywiadom z przedstawicielami różnych grup społecznych, aby przyjrzeć się ich sposobom rozumienia pytań i dochodzenia do odpowiedzi. Drugi rozdział stanowi dogłębna analiza języka mówienia o wierze i własnych doświadczeniach z pola religii różnych grup społecznych w Polsce, odmiennych także pod względem stosunku do wiary. Kolejny etap projektu zmierza do odpowiedzenia na pytanie, jak kategorie, którymi posługują się osoby o różnym stosunku do wiary, przełożyć na pytania kwestionariuszowe. Pytania ankietowe, których język jest zwykle skomplikowany i daleki od mowy potocznej, były budowane w oparciu o głęboko eksplorowany w poprzednim etapie język doświadczenia religijnego i poddawane kolejnym wywiadom kognitywnym. Dostosowywanie kwestionariusza odbywało się także w konsultacjach z badaczami społecznymi. „Nie przypadkiem układanie pytań nazywano sztuką albo rzemiosłem – nigdy teorią (Sułek 2011: 172)”. Tak przygotowane narzędzie zostało zademonstrowane w ogólnopolskim badaniu ilościowym, które umożliwiło również porównanie wyników dotychczas wykorzystywanego kwestionariusza badania religijności i nowej, eksperymentalnej metodologii.W ostatnim rozdziale zaprezentowana jest propozycja nowej typologii religijności Polaków. Rozpoczyna ją charakterystyka poszczególnych typów z uwzględnieniem zmiennych społeczno-demograficznych. Następnie porównana jest on z dotychczas stosowaną przez CBOS typologią. Wykorzystując typy jako zmienną niezależną dowiedziono, że miejsce w nowej typologii pozwala lepiej przewidzieć odpowiedzi na inne pytania. Ponadto dzięki swojej prostej budowie wypracowane narzędzie może być z łatwością wykorzystywane przez badaczy rozmaitych kwestii jako trafny i rzetelny wskaźnik religijności. Nowatorskość podejścia przyjętego w pracy polega na tym, że wykorzystując dotychczasową wiedzę (a szczególnie metodologię i wyniki badań) projekt „wychodzi od dołu”. To znaczy, poczynając od dogłębnego rozpoznania sposobów rozumienia własnej religijności i wiary, eksploruje pojęcia i interpretacje badanych. Centralnym jego punktem jest aktywność w testowaniu języka. Następnie definiuje kluczowe kategorie i dąży do zbadania tego, co badani rozumieją pod pojęciami, pytaniami i udzielanymi odpowiedziami. W efekcie tego podejścia zaproponowana została nowa metodologia badania religijności, której język pytań do respondenta jest maksymalnie zbliżony do naturalnego. Posłużenie się tym narzędziem pozwala na rzetelny opis religijności Polaków, wraz z typologią oraz wyjaśnieniem, co charakteryzuje poszczególne rodzaje religijności. Ponieważ do tej pory tak dokładnie nie przyglądano się kwestionariuszowemu językowi dotyczącemu religijności i nie podejmowano badań kognitywnych tego obszaru, rozprawa ta stanowi demonstrację nowych możliwości formułowania bardziej trafnych i rzetelnych pytań sondażowych.

The dissertation aims to develop a new methodology for the study of religion, by an in-depth diagnosis and detailed description of a language, that is using to talk about religiosity, and areas where religion reveals itself. We can assume that religion is no longer where it used to be, and statistics -inherently conservative – are not able to capture the change. Research conducted among others by CBOS as part of the project Method and meaning (2012), or by me (2014) show that to understand the content of religious self-declaration it is necessary to know the language of the believers and non-believers. Their perspective should be the starting point to create a typology of religion. The first chapter describes broad review of the literature of sociology of religion, and the methodology of research on religion. With the knowledge of state of the art, the dissertation aim to elaborate conversational categories used to describe the experience of faith. Qquestionnaires, that are used since years for collecting data on religiosity of Poles, were undergo to cognitive interviews, in the other words, to a series of interviews with representatives of different social groups, to look at their ways of understanding questions and investigation to answer. In the second chapter there are in-depth exploration analysis of language used to talk about faith and its own religious experience of various social groups in Poland, different also in terms of relation to the faith. The next stage of the project seeks to answer the question of how to postpone categories and language, that is used by people with varying relations to the faith, to the questionnaire. Survey questions, which language is usually complicated and far from everyday speech, were built on basis of the previous stage, deep elaboration of the language of religious experience and were subject to further cognitive interviews. "Not by chance arranging questions is called as an art or craft - never theory (Sułek 2011: 172)”. Prepared in this way tool was demonstrated in a nationwide quantitative study, which also enabled comparison of the results between previously used questionnaire of religiosity and new, experimental methodology. The last chapter presents a proposal of a new typology of Polish religiosity. It begins with characteristics of particular types, including socio-demographic variables. It is then compared with the typology used by CBOS so far. Using the types as an independent variable, it has been proven that the place in the new typology better predicts the answers to other questions. Moreover, thanks to its simple construction, the tool developed in this dissertation can easily be used by researchers on a variety of issues as an accurate and reliable indicator of religiosity. The new approach is innovation because with using the existing knowledge (and, in particular, the methodology and results of the studies), the project ‘comes out from the bottom’. That means, that starting with a thorough diagnosis of the ways of understanding own religiosity and faith, it explores the concepts and interpretations of respondents. The central point of dissertation is the activity in testing language. And then, it defines the key categories and seeks to examine, how respondents understand the concepts, questions and provided answers. As a result of this approach, there is a new research methodology proposed, which language of questions to the respondent is up close to the natural. Using this instrument allows to precise description of the religiosity of the Poles, along with typology and explanation, what is characteristic for different types of religiosity. As the religious language questionnaire has not been looked at so closely so far and as there has been no cognitive research in this area, this paper demonstrates new possibilities for formulating more relevant and reliable survey questions.