Wizje Paryża w felietonach modernisty słowackiego Alexandra Križki (1903-1955) w kontekstach dzieł artystów polskich, czeskich i węgierskich

Dysertacja stanowić ma propozycję naukową i translatorską w obszarze badań nad szeroko rozumianą historią miasta jako tematu literackiego i malarskiego. Wpisuje się w sferę zainteresowań związkami polskich, słowackich, czeskich i węgierskich środowisk twórczych ze stolicą francuską, jej dziedzictwem, postępowością, siłą przyciągania. W tak wyznaczonych ramach, rozpostartych między dwiema pokrewnymi dziedzinami myśli humanistycznej: literaturoznawstwem i historią sztuki, daje ona wyraz kontynuacji semiologicznych i imagologicznych praktyk interpretacyjnych na gruncie komparatystyki internacjonalno-intersemiotycznej. Punktem kulminacyjnym rozprawy jest deskrypcja sposobów widzenia i utrwalania przestrzeni paryskiej przez publicystów, pisarzy, poetów, malarzy i grafików Europy Środkowej w dobie wczesnego, dojrzałego i późnego modernizmu, który określam umownie na okres od końca XIX wieku do lat sześćdziesiątych wieku XX. Podstawowym zagadnieniem, wokół którego rozrastają się inne, jest przedstawienie sylwetki słowackiego publicysty Alexandra Križki oraz omówienie jego paryskich felietonów, publikowanych najpierw w międzywojennej prasie koszyckiej, potem wydanych jako osobna książka. Zbiór felietonów Słowaka wprzęgam w rozbudowane konteksty, których treść stanowią zarówno zagadnienia modernizmu koszyckiego, jak i utwory paryskie innych twórców naszego makroregionu. Uważam też za konieczne poprzedzić rozważania o nich szeroką panoramą spraw teoretycznych i pragmatycznych, które wiążą się z historią, sztuką i życiem wszystkich czterech kręgów kulturowych Europy Środka. Oznacza to, że rozprawa nie jest poświęcona w całości magnetyzmowi paryskiej przestrzeni, pojmowanej jako mikrokosmos per se („stolica świata”, fabryka mody i obyczajów, zwornik kultury i natury, idylla wizjonerów, antyutopia etc.). Chce być czymś więcej. Poprzez próbę rewizji powielanego stereotypu o inności Słowaków, ich „mniejszości” czy „gorszości”, a zarazem o ich „micie słowackim”, pragnę uargumentować swoją tezę, że w wymianie kulturalnej na osi my – Paryż uczestniczą oni na takich samych zasadach, jak Czesi, Polacy i Węgrzy. Niniejszy wywód naukowy staje się przeto próbą rozwiązania różnych problemów badawczych, takich jak opracowanie sylwetki mało płodnego twórcy oraz udowodnienie epokowej wartości publicystyki literackiej, o której milczy kilka pokoleń naddunajskich specjalistów. Jedna z możliwości, z której korzystam, polega na wpisaniu felietonów w rozgałęzioną sieć faktów pozaartystycznych oraz dzieł podejmujących ten sam temat; na wyłonieniu z niej pewnych prawidłowości biograficznych oraz przeżyć estetycznych, wyrażających architektonikę wyobraźni modernistów spoza Francji w konfrontacji z jej wielką metropolią. Križka zasługuje na powrót do świadomości kulturowej nie tylko jako piszący o nieprzeciętnej fantazji i rozbudzonym poczuciu humoru, błyskotliwy krytyk teatralny i aktywny animator kultury i turystyki na wschodzie ówczesnej Czechosłowacji. Może posłużyć jako wzorzec biograficzno-osobowościowy i jako reprezentant stałych tendencji migracyjnych tej części kontynentu w XIX i XX stuleciu. Szczególnie jego felietony, nietknięte przez specjalistów po dziś dzień, oczekują wzmożonej atencji czytelniczej i kontekstualizacji w nowym trybie: internacjonalnym i intersemiotycznym. Dlatego cele niniejszego projektu obejmują refleksję nad formułą ich międzywojennego wydania oraz nad ewolucją i wariantami felietonu w literaturach nowoczesnych Europy Środkowej. Pozwalają też zebrać, zestawiać i porównywać ze sobą obrazy słowne, zawarte w tekstach literackich, publicystycznych i intymistycznych, oraz obrazy malarskie, wypracowane różnymi technikami artystycznymi. Ważne przy tym wydaje się spojrzenie na dziedzictwo Słowaków w świetle wypominanego im stale kulturowego zapóźnienia. W ten sposób obok zapoznanych dzieł słowackich, rejestrujących podróże oraz stosunek ich autorów do stolicy francuskiej i Francuzów en bloc, felietony Križki prowadzą do weryfikacji zasięgu i rodzajów powiązań jego społeczeństwa z Paryżem. Nie tylko jego, lecz także społeczeństw sąsiednich o podobnym statusie historycznym i mentalnościowym. Bez wątpienia dzieło Słowaka może stać się punktem wyjścia do komparatystycznej dyskusji o wizjach nadsekwańskiej metropolii, powoływanych do życia przez modernistów Europy Środkowej i rozpatrywanych z perspektywy „złotych lat 20.”, owych „Roaring Twenties” minionego stulecia. Analiza głosów kilku narodowości ma przybliżyć czytelników do odpowiedzi na pytania, czy poprzez podobne odczuwanie i rejestrowanie paryskiej metropolii da się w ogóle mówić o wspólnocie środkowoeuropejskiej i na ile w stosunku do innych kręgów kulturowych współodpowiada ona za powstanie rzekomego mitu, a nawet mitów, o niegdysiejszej „la capitale du monde”.

The doctoral treatise its author proffered at university under the title "Images of Paris in the columns of the Slovak modernist Alexander Križka (1903-1955), as analyzed in the contexts of Polish, Czech and Hungarian artists’ works" is intended for being a scientific and translation proposal within the area of research interest in the layered, vertically and horizontally defined histories of city spaces. It becomes an independent voice from inside of comparative studies on the nineteenth- and twentieth-century literatures and fine arts of four adjacent or parallel cultural/national spheres setting up the so-called heartland of Central Europe. What must be said is that extracting and collating similar and different phenomena–these pivotal and those unacknowledged the thesis garners and presents to a reader–are to contribute to the previous semiological and imagological practices of both literary and art theorists with historians. Furthermore, such a point of departure allows the comparatist to divulge, unveil, reveal some texture regularities between the cultures hailed before – due to our (Central European) cognate or identical experiences with Paris and our abiding affection towards the French capital, in the early and mature modernisms sublimely. Into peculiar but demanding methods of international-intersemiotic investigation the comparatist enters in accordance with his professional need to keep up with the macroregion’s biographical and aesthetical faces of identity, rather more of them we (artists and scholars) have been recounting and limning, then grappling with and pinning down for several decades. The thesis is not entirely devoted to the Parisian magnetism, conceived as a microcosm per se, in other words, as the world’s capital city in the first instance; as a factory of fashion and customs; as a territory of artistic or symbolical clashing of utopian or dystopian visions; and later on, as a unifying force of culture and nature, when reminding all those gripping art collections and all those fabulous parks with gardens. Indeed, the dissertation’s compositional culmination encompasses a depiction of the most recurring modes of looking at, living through and artistic eternizing Paris, to wit, the depiction based on the texts and pictures by selected Central European modernists: publicists, writers, poets, painters and printmakers. But, simultaneously, it pretends to be something more, since the author's other salient aim has been to revise the very stereotype and self-stereotype about the Slovaks, and especially about their putative cultural retardation or suppression in relation even to their neighbours. That was why, too, the researcher decided to dig deep into the case of Alexander Križka, almost utterly forgotten in his fatherland and its cultural histories. Moreover, Križka was only one of so many Slovakian personalities who before and shortly after the second World War participated in the spiritual exchange between France and Central Europe on equal terms, under the same circumstances, as the Czechs, Hungarians, and Poles. The vicissitudes of Križka’s life as well as his inter-war columns, written from Paris for a daily newspaper in Košice and published there as a book in 1927, become a fortiori an argument against this infamous Slovakian myth which puts the whole internally diversified literary and pictorial heritage of the Slovaks into the poor vision reduced to the exsitence amid villages solely. In order to the history of Slovakian journalism, the columns by Križka seem to remain a unique specimen. Even if they are not a "masterpiece", we must find them of great value, as lying faraway from daubs, gingerbread works and plagiarism. They turn out to be a great starting point for comparatist discussion not only about the erstwhile "capitale du monde" and the memorable Roaring Twenties, but also about us, ourselves – the citizens of the macroregion that has hovered or frequented in between the West and East, Paris and Moscow, for centuries.