Русские боги Даниила Андреева: опыт интертекстуального анализа

Jedną z bardziej zagadkowych postaci w historii rosyjskiej literatury, mistyki i filozofii jest Daniił Leonidowicz Andriejew (1906-1959), syn Leonida Andriejewa, słynnego prozaika i dramaturga czasów Srebrnego Wieku. Życie Daniiła Andriejewa obfitowało w tragiczne wydarzenia – śmierć matki, która umarła tuż po jego urodzeniu, represje w czasach sowieckich, walka na froncie podczas wojny, głód w oblężonym Leningradzie, ciężka choroba, trudne warunki materialne, pisanie wyłącznie do szuflady. Jego niezwykłą, oryginalną, lecz hermetyczną spuściznę zaczęto wydobywać z niepamięci dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Już w dzieciństwie Daniił Andriejew ujawnił talent literacki. W latach dwudziestych minionego stulecia studiował na Wyższych Kursach Literackich i jednocześnie pracował jako artysta grafik. Dużo pisał. W 1937 r. zaczął pisać powieść Pielgrzymi przez noc (Странники ночи), w której odzwierciedlił niektóre ówczesne wydarzenia polityczne w Rosji; główny bohater tego utworu podejmuje próbę stworzenia nowej religii. Podczas II wojny światowej Daniił Andriejew był na froncie pod Moskwą, a następnie w oblężonym Leningradzie. 21 kwietnia 1947 r. aresztowano go pod zarzutem zorganizowania antysowieckiej organizacji i planów terrorystycznych, po czym skazano na 25 lat więzienia. Za kratami obmyślał i zapisywał fragmenty swoich głównych dzieł – Róża świata (Роза мира), Żelazne misterium (Железная мистерия), Rosyjscy bogowie (Русские боги). Dwa pierwsze utwory zakończył po wyjściu na wolność. W 1957 r. ze względu na stan zdrowia (zawał) pisarza uwolniono. Był już wtedy zresztą okres Odwilży. Ostatnie dwa lata swego życia wegetował Daniił Andriejew w wyjątkowo ciężkich warunkach materialnych. Po śmierci pisarza wdowa po nim Ałła Aleksandrowna przez trzydzieści lat była strażniczką dzieł swego mistrza; od czasów pieriestrojki zabiegała o ich publikację, uczestniczyła w spotkaniach grup admiratorów twórczości swego męża. W swym pisarstwie Daniił Adriejew oryginalnie łączy wizje religijne z historią i mitologią, estetykę z etyką, filozofię z mistyką. Wszystko to razem składa się na kulturowo-synkretyczną jedność. Światopogląd Daniiła Andriejewa, jak wynika z jego traktatu Róża świata, wyrasta z myśli rosyjskich filozofów religijnych oraz twórców literatury, takich przede wszystkim jak Władimir Sołowjow, Serafin Sarowski, Aleksiej Chomiakow, Piotr Czaadajew, Konstantin Leontjew, Nikołaj Danilewski, Nikołaj Fiodorow, Siergiej Bułhakow, Pawieł Fłorienski, Dmitrij Mierieżkowski, Wieczesław Iwanow, Andriej Biełyj i inni. Pisarz interesował się idealistyczną filozofią starożytną, szczególnie Plotynem, studiował niemiecką filozofię klasyczną zwłaszcza dzieła Immanuela Kanta. Wpływ na koncepcje filozoficzne Andriejewa wywarła m.in. teozofia Jeleny Bławackiej, antropozofia Rudolfa Steinera, a także gnostyka Jakuba Böhme, mistyka Ekharta, Swedenborga, Dantego. Oprócz filozofii i ezoteryki Andriejew znał dobrze światową literaturę piękną, jednak szczególnie cenił rosyjską klasykę, podkreślając jej funkcje profetyczne. W ocenie Daniiła Andriejewa największymi geniuszami Rosji byli Puszkin, Lermontow i Gogol. Za mistrzów prozy uważał Dostojewskiego, Tołstoja i Turgieniewa, fascynowała go też poezja Aleksandra Błoka. Obiektem badawczym w niniejszej, napisanej w języku rosyjskim, rozprawie doktorskiej jest opus magnum Daniiła Andriejewa Rosyjscy bogowie. Tworzył to dzieło od początku lat trzydziestych XX w. do roku 1955, wielokrotnie je przerabiał, przebudowywał kompozycyjnie, lecz nie zdążył ukończyć. Trzy jego części zachowały się wyłącznie w formie zamysłu. W Rosyjskich bogach mamy do czynienia z projektem mitu zorientowanym na wartości kultury rosyjskiej. Antropologia tego mitu opiera się na duchowym (homo religiosus) i twórczym (homo creans) potencjale człowieka, natomiast świat poetycki przybiera symboliczną postać krzyża, który horyzontalnie wskazuje na proces dziejów, zaś wertykalnie – wzajemne przenikanie się przestrzeni realnej z irrealną (w niebie i piekle). Genologicznie utwór Rosyjscy bogowie bliski jest poematowi lub eposowi nowożytnemu. Autor nadał temu dziełu oryginalną definicję gatunkową – „ansambl poetycki” („поэтический ансамбль”). Zarówno w polskich, jak i rosyjskich słownikach oraz podręcznikach literaturoznawstwa taki termin nie występuje. Badacze poematu często więc odwołują się do autorskiego określenia, sformułowanego we wstępie do dzieła. Różnice między semantyką słowa ”ansambl” w języku polskim i rosyjskim mogą prowadzić do nieporozumień, wyjaśniam więc, co następuje. W języku polskim wyraz „ansambl” znaczy 1) „zespół muzyków, śpiewaków lub aktorów”, 2) „scenę zbiorową w przedstawieniu teatralnym lub operowym” (W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych), natomiast w rosyjskim ma szersze znaczenie, odnosi się zarówno do zespołu muzycznego, teatralnego, jak do stylistycznej harmonii lub architektonicznego zagospodarowania przestrzeni. Określenia „ansambl” używam w tym szerszym, „rosyjskim” znaczeniu. Ciekawa i trafna jest sugestia profesora Jana Orłowskiego, by nazwać Rosyjskich bogów „panoramą poetycką” lub „księgą wierszy i poematów”. Celem niniejszej rozprawy doktorskiej było przebadanie poetyki Rosyjskich bogów, z wyeksponowaniem kategorii intertekstualności literackiej. Kategoria ta pozwala bowiem rozpatrywać fenomen otwartości tekstu, pojmowanego jako byt intersubiektywny, istniejący pomiędzy świadomością autora i czytelnika. Intertekst jawi się wówczas jako odzwierciedlenie światopoglądu poety i intensywny system interpretujący. Intertekstualność koncentruje się w świadomości badacza na określeniu relacji między tekstem a źródłem, wyjawieniu sposobów włączenia tego źródła w tekst autorski i ustanowieniu jego funkcji w nowym tekście. Teoretyczną i metodologiczną bazą rozprawy są prace polskich (Ryszard Nycz, Stanisław Balbus, Michał Głowiński, Henryk Markiewicz), rosyjskich (Мichaił Bachtin, Iwan Iljin, Natalia Fatiejewа, Natalia Kuźmina), zachodnioeuropejskich i amerykańskich (Gerard Genette, Jonathan Culler, Julia Kristeva, Michael Riffaterre, Manfred Pfister, Renate Lachmann, Roland Barthes, Nathalie Piegay-Gros) historyków oraz teoretyków literatury, badaczy intertekstualności. Przestudiowawszy różne teorie intertekstualności, skupiłem się zwłaszcza na intertekstualności „literackiej” – (czyli na związkach intertekstualnych w obrębie literatury), zorientowanej na wyodrębnienie i interpretację form i relacji intertekstualnych, określonych przez literackie teksty i konteksty. Wyeksponowanie na pierwszy plan intertekstualnego podejścia w badaniu tekstu literackiego było podyktowane specyfiką twórczości Andriejewa. Wyróżniającą bowiem jej cechą jest odwoływanie się do „cudzych” słów w ich różnorodnych przejawach. Teksty Daniiła Andriejewa obfitują w historyczne, kulturowe i literackie paralele, cytaty, reminiscencje, aluzje, skojarzenia literackie i inne formy intertekstualności. Prowadził on dialog zarówno z przedstawicielami rosyjskiej kultury (od czasów najdawniejszych do współczesnych) i literatury (Аleksander Puszkin, Fiodor Tiutczew, Аfanasij Fet, Мichaił Sałtykow-Szczedrin, Iwan Тurgieniew, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj, Аleksandr Błok), jak również z Europejczykami (William Shakespeare, Jonathan Swift, Johann Wolfgang Goethe, Charles Dickens, Herbert Wells, Richard Wagner). Oprócz intertekstualności rozumianej jako współistnienie w Rosyjskich bogach innych tekstów (w postaci cytatów, aluzji, reminiscencji itd.) zaprezentowano w pracy także inne typy relacji intertekstualnych – paratekstualność, metatekstualność, architekstualność (G. Genette). Ogromne znaczenie w Rosyjskich bogach ma też autointertekstualność. Badając intertekstualność „poetyckiego ansamblu” dążyłem do głębszego zrozumienia i interpretacji tego tekstu, dzięki wyeksponowaniu różnorodnych związków z innymi tekstami kultury i literatury. Wyodrębniwszy te lub inne źródła, z pomocą których poeta tworzy tekst poetycki, podjąłem próbę ustalenia związku, jaki zachodzi między analizowanym utworem a źródłem „intertekstu”; było to niezbędne w celu ujawnienia głębszych sensów „poetyckiego ansamblu”. Rozprawa składa się ze wstępu, części głównej, liczącej trzy rozdziały, zakończenia i bibliografii. We wstępie naszkicowany został rys biograficzny i twórczy Daniiła Andriejewa, uzasadniono też wybór tematu – jego naukową wagę i aktualność. Omówiono też rosyjską i polską literaturę biograficzną, naukową i krytyczną, dotyczącą spuścizny poety. Sformułowano cel i zadania rozprawy oraz zaprezentowano teoretyczny fundament i metodologiczne zaplecze analizy intertekstualnej. Studia badawcze, dotyczące biografii i twórczości Andriejewa podzieliłem na publikacje: 1) o charakterze informacyjnym i wspomnieniowym, 2) dotyczące tzw. kontekstu pozaliterackiego i 3) związane z kontekstem literackim, w szczególności z dziełem Rosyjscy bogowie. Nieocenioną wartość w polskich studiach nad spuścizną Daniiła Andriejewa mają prace profesora Jana Orłowskiego, który przybliżył Polakom postać tego poety i religijnego myśliciela. Oprócz treści biograficznych i stricte literackich profesor podkreślał w swych artykułach naukowych zainteresowanie pisarza historią. Zwracał uwagę na alians mistycyzmu historiozoficznej koncepcji Andriejewa z ideami Dostojewskiego, Bierdiajewa i Sołowiowa. Analizował też epistolarny dialog między Andriejewem i jego żoną, nie tylko będący świadectwem religijności, stanu zdrowia i codziennych nawyków pisarza, ale również komentarzem do jego twórczości. Rozprawę „Rosyjscy bogowie” Daniiła Andriejewa: próba analizy intertekstualnej napisałem z intencją, by wypełnić lukę w badaniach literaturoznawczych nad twórczością Daniiła Andriejewa. Tym bardziej, że jak dotąd nie ukazała się praca naukowa, rozpatrująca Rosyjskich bogów w ujęciu intertekstualnym. Twórczość Andriejewa w polskiej rusycystyce wciąż jest zbyt mało przebadana. Nazwisko tego twórcy nie pojawia się nawet w polskich wydanych w ostatniej dekadzie minionego wieku, czyli już w czasach postsowieckich podręcznikach literatury rosyjskiej XX wieku, takich jak Historia literatury rosyjskiej XX wieku pod red. Andrzeja Drawicza, czy Historia literatury rosyjskiej 1917-1991 Gabrieli Porębiny i Stanisława Poręby. Rozdział pierwszy, „Rosyjscy bogowie: poetyckie uniwersum w ujęciu intertekstualnym”, – to omówienie „globalnego intertekstu” kultury „srebrnego wieku”. Badanie tekstu poetyckiego za pomocą intertekstualności w „ujęciu globalnym” pozwoliło dostrzec związek Rosyjskich bogów z estetyką rosyjskiego modernizmu, szczególnie symbolizmu. Związek ten opiera się zarówno na kulcie twórczości artystycznej i szczególnej funkcji, jaką ma do spełnienia poeta, jak też na jedności podmiotu lirycznego i poety biograficznego; na nowatorstwie gatunkowym; eksperymentach w zakresie stylistyki i rytmiki; synkretyzmie, odsyłającym do muzyki i malarstwa, filozofii i etyki, mistyki i religii, historii i polityki; na skomplikowanym połączeniu czasoprzestrzennych form otwartych zarazem ku przeszłości i przyszłości. Wiąże się to z dualizmem świata poetyckiego Andriejewa, zakorzenionym w poetyce symbolizmu i obrazującym naprzemiennie w „ansamblu” dwa światy – realny i fantastyczny. Omówiona została również semantyka tytułu dzieła. Metaforyczność nazwy Rosyjscy bogowie odsyła przede wszystkim do wartości duchowych kultury rosyjskiej, a tytułowi „bogowie” to panteon, w którym autor umieścił wielkich rosyjskich pisarzy, uczonych i władców, tj. tych Rosjan, którzy wnieśli istotny wkład do narodowego dziedzictwa. Kultura ta nie stroni jednak od kontaktów i relacji z innymi, także starożytnymi cywilizacjami – helleńską, germańską, skandynawską, słowiańską, indyjską („mitologiczna intertekstualność”). Genologiczne relacje różnorodnych tekstów (architekstualność) składają się na nowatorstwo gatunkowe „ansamblu poetyckiego”. Każda z części utworu jest odrębną całością – różnią się one między sobą tematyką i stylem, lecz harmonijnie współistnieją. Jedność całości uwarunkowana jest wspólną tematyką i kompozycją. Podkreślony został synkretyzm badanego tekstu literackiego, nawiązującego do różnych sztuk pięknych – architektury, muzyki, malarstwa, teatru, opery. Dzieło Andriejewa zawiera historyczne fakty i autobiograficzne obserwacje, wspomnienia, komentarze („autotekstualność”), jednakże przede wszystkim kreuje fantasmagoryczno-mityczny świat, wyrażający autorską koncepcję Rosji w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Fundamentem tego poetyckiego uniwersum są symboliczne „święte kamienie” (Святые камни) Moskwy, jak Kreml, sobór Chrystusa Zbawiciela, sobór Wasyla Błogosławionego, Teatr Wielki, Galeria Trietiakowska. Święte kamienie to nie tylko obiekty materialne i architektoniczne, związane z historią rosyjskiej stolicy, lecz nade wszystko to symbole tradycji narodowych i duchowych. Najbardziej jaskrawymi przejawami intertekstualności są tu cytaty w formie epigrafów, wśród których na szczególną uwagę zasługują odwołania do twórczości Błoka i Feta. „Moskiewski tekst” wyraża się u Andriejewa nie tylko w architektonicznych toposach, ale też poprzez muzyczne rytmy. W Symfonii dnia miejskiego (Симфония городского дня) zarysowana jest Moskwa lat pięćdziesiątych XX w. Podobieństwo literackiej symfonii do jej klasycznego prototypu zasadza się zarówno na czteroczęściowej kompozycji Andriejewowskiego utworu, jak też na tonacji, rytmach, tempie i semantyce, adekwatnych do symfonii muzycznej. W rozdziale drugim „Realność, irrealność, mity w poetyckim uniwersum „ansamblu”: intertekstulane więzi i relacje” zostały przeanalizowane poetyckie wizje zza widnokręgu rzeczywistości. Demonizowany świat części zatytułowanej Ciemna wizja (Тёмное видение) pełen jest fantasmagorycznych obrazów, uosabiających siły zła i ciemności. Władcą tych zatrważających przestrzeni jest „Trzeci Uicraor” – demon wielkomocarstwowości rozumianej jako totalitaryzm. Wiersze podejmują problematykę dobra i zła, przeszłości i teraźniejszości, realizmu i iluzoryczności w dziejach Rosji i w duszy ludzkiej. Wraz z Kremlem, starodawną twierdzą, we wnętrzu której mieściła się cerkiew, pojawiają się jego lustrzane odbicia, zarówno na wysokościach nieba (tak powstaje obraz Niebiańskiego Kremla wraz z jego duchowo-religijnymi atrybutami), jak też w głębiach otchłani piekielnych. Tryptyki i tetraptyki (Radość w stolicy, Столица ликует, Demonice. Ostrzeżenie, Демоницы. Предупреждение) korespondują z formami i gatunkami malarskimi („synkretyczna intertekstualność”). Budując świat poetycki autor korzysta z kontrastu. W trzeciej części „ansamblu” pokazuje piekielne otchłanie, w następnej – zaś czwartej – jasne mityczne przestrzenie raju (Światy jasne, Миры просветления). Andriejew często korzysta z autocytacji, nawiązując w tekście poetyckim do obrazów, kategorii, pojęć wypracowanych w napisanym prozą traktacie Róża świata. Od kosmicznych przestrzeni i mistycznych tematów poeta przechodzi do zagadnień osobistych, intymnych, autobiograficznych. Część zatytułowana Z pokoiku (Из маленькой комнаты) poświęcona jest wspomnieniom autora z dzieciństwa, młodości, oraz z dorosłego rodzinnego życia. Szczególne miejsce w tym kalejdoskopie wspomnień zajmuje wspomniana już żona Andriejewa – Ałła Aleksandrowna. Z kameralnego świata osobistych doświadczeń i ciepła domowego ogniska (ale też intuicyjnych przemyśleń, napawających trwogą, a dotyczących przyszłości) poeta zabiera czytelnika do kolejnego „strasznego świata”, tym razem realnego; jest to oblężony przez faszystów Leningrad. Poemat Apokalipsa Leningradu (Ленинградский апокалипсис) przedstawia jedno z najtragiczniejszych wydarzeń drugiej wojny światowej, jakim była blokada Leningradu. Andriejew znajdował się wówczas w otoczonym przez Niemców mieście, toteż przedstawia to, co tam zobaczył, usłyszał, przeżył. Literackie cytaty, aluzje i reminiscencje pogłębiają i rozszerzają zawartość utworu. Szczególne znaczenie ma w kontekście intertekstualności: a) motto w formie cytatu z wiersza Tiutczewa pt. Cyceron, gdyż jest ono koncentracją idei filozoficznych poematu; b) zestawienie tragicznej, realnej sytuacji oblężonego miasta z apokalipsą (intertekstualne relacje z biblijnego proroctwa przewijają się w poemacie jako tzw. „intertekstemy”: motywy nocy, głodu, śmierci, wojny i wszelakich cierpień); c) reminiscencje z Puszkina, Gogola, Dostojewskiego, Błoka dodatkowo zbliżają Apokalipsę Leningradu z tzw. „petersburskim tekstem” literatury rosyjskiej. Temat petersburski autor kontynuuje w poemacie prozą – Podszewka świata (Изнанка мира), który napełnia fantastycznymi istotami: takimi jak „igwy”, „raruggi”, „Żrugr”. W petersburskim kontekście przedstawiony jest również car Piotr I, który według zamysłu Andriejewa jest źródłem dwóch potencjałów – demonicznego i demiurgicznego, odciśniętych w rosyjskim charakterze narodowym. Koncepcja Piotra I rozwija się w intertekstualnych odniesieniach do poematu Puszkina Jeździec miedziany. Mity Andriejewa o Nawnie i Jaroswiecie to kolejna próba zrozumienia rosyjskiej historii. Nawna symbolizująca pierwiastek żeński z jednej strony zachęca do tworzenia: jest ona natchnieniem dla muzyków i poetów, architektów i malarzy, z drugiej chroni dziedzictwo kulturowe. Poemat nasycony jest intertekstami odsyłającymi do różnych wariantów kobiecości (Febronia, Sonia, Liza, Marfa, Natasza, Sita i Rama, Gudrun i Freja, Rut, Antygona, Estera, Galatea, Gioconda). Imiona żeńskie występujące w funkcji intertekstów odsyłają do literackich, folklorystycznych, mitologicznych postaci z różnych kultur świata. Męski pierwiastek ducha rosyjskiego uosabia Jaroswiet. Przebadanie mitu o Zwientie Swentanie, córce Jaroswieta i Nawny, uzmysłowiło wagę religijno-filozoficznych idei o wiecznej kobiecości, szczególnie wyeksponowanej za pośrednictwem Aleksandra Błoka, a mających swe źródło u Władimira Sołowiowa. Z kolei aluzje do wierszy Błoka z cyklu Wiersze o Przepięknej Pani (Стихи о Прекрасной Даме) Andriejew wykorzystuje, by zobrazować własną koncepcję kobiecości. U Błoka przeważa mistyczno-estetyczna koncepcja wiecznej kobiecości, natomiast u Andriejewa, podobnie jak u Sołowiowa – religijno-mistyczna. Związki intertekstualne pojawiają się tu w wierszu Do Aleksandra Błoka (Александру Блоку) – jedynym, w którym wymienione jest imię i nazwisko tego poety. Wyznacznikami intertekstualności są tutaj: a) tytuł-dedykacja, który wysuwa na pierwszy plan postać poety symbolisty; b) zainteresowanie mistyką i ideami dwoistości świata, przejętymi z wczesnej poezji Błoka; c) tematyczne, leksykalne, stylistyczne, rytmiczne odniesienia do takich cyklów poetyckich Błoka, jak: Wiersze o Przepięknej Pani (1901- 1902), Śnieżna maska (1907), Miasto (1904-1908), Pęcherze Ziemi (1904-1905), Jamby (1907-1914), Karmen (1914), Straszny świat (1907-1916), jak też do dramatu poetyckiego Róża i krzyż (1912) i poematu Dwunastu (1918); d) mitologizowanie postaci Błoka; e) aluzje i reminiscencje z Błoka nawiązujące też do Puszkina, w szczególności do wiersza Wspomnienie (1828). Dzięki poezji Błoka poetyckie uniwersum Rosyjskich bogów rozszerza się, wzbogaca, staje się bardziej wyraziste. Rozdział trzeci „Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość w poetyckim uniwersum „ansamblu”: intertekstualne więzi i relacje” dotyczy czasów historycznych, nakreślonych przez Andriejewa, ich konsekwencji, oraz poetyckich wizji przyszłości. W kreacyjnym rozmachu pisarz zapełnia świat poetycki demiurgami, najpełniej wyrażającymi rosyjską duchowość (Святорусские духи), i „uicraorami”, mitycznymi duchami, które nie zrozumiawszy swojego powołania, negatywnie wpływały na bieg dziejów Rosji i prowokowały narodowe tragedie. Poeta wyróżnia trzy najbardziej tragiczne okresy w historii swego kraju: epokę Iwana Groźnego (Upadek Groźnego, Гибель Грозного), Wielkiej smuty (Ruch. Symfonia o czasie wielkiej smuty, Рух. Симфония о великом смутном времени), oraz współczesny mu sowiecki okres rządów (Przed demonami odwetu, У демонов возмездия). Paralele i aluzje łączą przeszłość z teraźniejszością, akcentują antynarodowy i demoniczny charakter tych epok. Ostatnia z nich kończy się strąceniem w odmęty (niczym do dantejskich piekieł) ducha współczesności – Czekisty, karierowicza, znęcającego się za życia nad więźniami. W „ansamblu poetyckim” raz jeszcze pojawiają się wizje apokalipsy, np. jeźdźcy symbolizujący chorobę, głód, wojnę i śmierć. Intertekstualne relacje między poezją a Biblią pogłębiają tragizm opisywanych sytuacji. Katastroficzne proroctwa dotyczą nie tylko Rosji, ale też Europy. W dyptychu O starszym bracie (О старшем брате) zagrożone są wartości kultury europejskiej, które zawsze ceniła inteligencja rosyjska. Przyszłość Zachodu, jego kulturowego dziedzictwa poeta-prorok widzi w czarnych barwach. Dyptych poprzedzony jest mottem, zaczerpniętym z artykułu Dostojewskiego Wyznania Słowianofila (Признания славянофила), opublikowanego w Dzienniku pisarza z 1877 r. Inspiruje ono i pogłębia jedną z głównych idei Andriejewa na temat szacunku inteligencji rosyjskiej wobec europejskiej duszy, jej heroicznej historii, mitów, legend, baśni, starożytnej i nowej literatury. Związki intertekstualne wyrażane są w formie muzycznych i literackich aluzji i reminiscencji z takich twórców, jak: Wagner, Dostojewski, Błok, Goethe, Shakespeare, Dickens. Występują też w formie geograficznych i toponimicznych nazw – intertekstów, przesyconych silnym kulturowym znaczeniem (Dingley Dell, Paryż, Bayreuth, Weimar, Asyż, Rouen, Rawenna, Kolonia, katedra Notre Dame, Plac św. Marka w Wenecji, galeria Uffizi we Florencji), gdzie, np.: Bayreuth symbolizuje europejska muzykę, Weimar – poezję, Asyż – chrześcijaństwo. W następnej części „poetyckiego ansamblu” świat wysokiej kultury narodów Europy zastępuje wiejski plener, a na jego tle poeta jako filozof. Przyroda otwarta jest ku wieczności, podmiot liryczny czuje w niej obecność Boga. Kontemplacja na łonie natury wywołuje poetyckie wizje, odkrywające tajemnice wieczności i kosmosu. Świat przyrody w utworach Andriejewa jest dynamiczny i harmonijny. Zakończenie rozprawy jest podsumowaniem wniosków z badań nad poetyką i intertekstualnością panoramy poetyckiej Rosyjscy bogowie. Wskazano tam również perspektywy dalszych studiów nad tym zagadnieniem. Na przykład, warto byłoby przeanalizować różnorodne wersyfikacyjne związki intertekstualne Rosyjskich bogów z poezją XIX-XX w., i opisać tą drogą nowe możliwości metryczne i stroficzne rosyjskiego wiersza. Należałoby przebadać w ujęciu intertekstualnym również inne dzieła Andriejewa – Różę świata oraz Żelazne misterium. Wskazane jest przeprowadzenie badań komparatystycznych pokazujących zbieżności i różnice między poematami Daniiła Andriejewa a dziełami literatury rosyjskiej lat trzydziestych – pięćdziesiątych XX w.