Właściwość rzeczowa sądów administracyjnych w świetle standardu konstytucyjnego

Przedmiotem dysertacji jest zagadnienie standardu konstytucyjnego kognicji sądów administracyjnych, to jest podstaw i determinant ich właściwości rzeczowej, jakie wyłaniają się z przepisów obowiązującej ustawy zasadniczej. Standard ten determinuje zarówno uszczegółowienie wskazanej właściwości w aktach niższego rzędu niż Konstytucja, jak również wykładnię przepisów tych aktów. Warunkuje on realizację praw i obowiązków jednostek w kontaktach z administracją publiczną, a jednocześnie zapewnienie w tej sferze praworządności. Stąd analizowana materia wiąże się z tak podstawowymi problemami jak urzeczywistnienie idei państwa prawnego, prawa do sądu czy zasady podziału władz. Do badań wykorzystano analizę krytyczną (metodę analizy i krytyki piśmiennictwa i ustawodawstwa), metodę historyczną, metodę dogmatyczną, metodę empiryczną (case study, metoda indywidualnych przypadków). Ponadto praca zawiera rozdział będący wynikiem badań prawnoporównawczych.W pracy określono konstytucyjne determinanty właściwości rzeczowej sądów administracyjnych, dzieląc je na determinanty pośrednie i bezpośrednie. Do pierwszej grupy zaliczają się przepisy Konstytucji, które nie dotyczą wprost sądownictwa administracyjnego, ale zawierają normy prawne, których realizacja wiąże się z działaniem administracji. Zatem mechanizm ustalania właściwości rzeczowej sądów administracyjnych za pomocą determinant pośrednich polega na zbadaniu, czy w sprawach, których przedmiot dotyczy określonych wyżej norm konstytucyjnych, sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez sąd administracyjny gwarantuje pełniejsze (efektywniejsze) urzeczywistnienie tych norm niż gdyby wymiar ten był sprawowany przez sąd powszechny. W razie pozytywnej odpowiedzi na tak ujęte zagadnienie, sprawy takie powinny być poddane kontroli sądów administracyjnych.Do bezpośrednich determinant właściwości rzeczowej sądów administracyjnych, poddanych w pracy szczegółowej analizie, zaliczono z kolei przepisy określające wprost rolę, miejsce i kształt sądownictwa administracyjnego względem sądów powszechnych i Trybunału Konstytucyjnego oraz pozostałych władz (preambuła, art. 10, art. 173, art. 175 ust. 1, art. 176 ust. 2, art. 177, art. 184, art. 188, art. 189 Konstytucji), jak również przepisy gwarantujące dostęp do sądu (art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 165 ust. 2 Konstytucji). Stwierdzono możliwość bezpośredniego stosowania tych przepisów przez sądy administracyjne przy orzekaniu o swojej właściwości. Konstytucyjny standard właściwości rzeczowej sądów administracyjnych oparty jest na charakterze stosunku prawnego wymagającego ich kontroli – tj. na stosunku administracyjnym, którego cechą jest nierównorzędność stron – nie zaś na prawnych formach działania administracji, jak w modelu austriackim. Nie wyklucza to poddania właściwości rzeczowej sądów administracyjnych działań administracji przybierających formy cywilnoprawne – na wzór francuski – ale taki zabieg nie jest jednak wymagany. Badania nad delimitacją konstytucyjnej właściwości rzeczowej sądów administracyjnych od sądów powszechnych doprowadziły wreszcie do wniosku o istnieniu sześciu dyrektyw w tym aspekcie: normatywnej, efektywności, ochrony, zachowania kompetencji, fachowości i ekonomicznej Stosowanie tych dyrektyw wymaga uwzględnienia modelu orzeczniczego poszczególnych sądów. Dlatego w pracy analizie poddano to, w jakim zakresie sądy administracyjne mogą orzekać merytoryczno-reformatoryjnie zamiast kasatoryjnie. W konkluzji pracy sformułowano wniosek, że standard konstytucyjny wymaga, aby właściwość rzeczowa sądów administracyjnych obejmowała wszelkie formy działania lub bezczynności podmiotów administracji publicznej, których skutki nie zawierają się wyłącznie w sferze relacji wewnętrznych tej administracji, lecz władczo wpływają na sytuację jednostki. Zasada ta nie znajduje zastosowania, jeśli prawodawca w sposób jednoznaczny zakwalifikował tego rodzaju sprawy do właściwości rzeczowej sądów powszechnych rozstrzygających wówczas bezpośrednio sprawę administracyjną za podmiot administracji publicznej, bądź przypisał je do właściwości Trybunału Konstytucyjnego. Możliwe jest również wyłączenie przez ustawodawcę z zakresu kontroli sądowej spraw, których przedmiot dotyczy wyłącznie cudzoziemców, bądź niedojrzałych do kontroli. Takie podejście odpowiada zasadniczo rozwiązaniom przyjętym w systemie niemieckim.

The subject of this dissertation is a constitutional standard of administrative courts jurisdiction i.e. the basis and the factors determining the competence ratione materie of administrative courts which stems from the currently binding Constitution. This standard influences the content of the detailed rules on the competence ratione materie of administrative courts included in the statutes as well as interpretation of such rules. It also determines realisation of rights and duties of individuals in their relation to the public administration and ensures legality in this sphere. Therefore, the analysed topic is related to fundamental issues such as the rule of law, the right to be heard before a public court and the principle of separation of powers.The methodology of the dissertation includes the critical analysis of both the law and the subject matter literature as well as the use of historical and empirical methods. Moreover, the dissertation includes a chapter which is a result of a comparative study. The dissertation discusses all constitutional determinants of the competence ratione materiae of administrative courts, distinguishing them between indirect and direct ones. The first group covers constitutional provisions including legal norms which realisation is connected to actions of administration or its failure to act. The mechanism of ascertaining the competence ratione materiae of administrative courts by means of indirect determinants comes to a question, whether in cases involving such constitutional norms administrative courts can guarantee more effective realisation of these norms than common courts. In case of a positive answer, such cases should fall within the scope of jurisdiction of administrative courts.Among direct determinants of the competence ratione materiae of administrative courts, there are constitutional provisions describing the role and structure of administrative courts against the position of the common courts and the Constitutional Court [preamble, Article 10, Article 173, Article 175(1), Article 176(2), Article 177, Article 184, Article 188, Article 189 of the Constitution] as well as provisions guaranteeing the access to a court [Article 45(1), Article 45(2), Article 165(2) of the Constitution]. It is submitted that these provisions can be directly applied by the administrative courts while deciding the question of jurisdiction.The constitutional standard of the competence ratione materiae of administrative courts is based on a character of a legal relation which is to be controlled by these courts i.e. an administrative relation which is characterized by the inequality of the parties and not – as it is in a Austrian model – the legal forms of activity. It does not exclude prescribing cases regarding the actions by administration which take on civil forms to the competence ratione materiae of administrative courts – as it is done in a French model – but it is not required. The study led to a formulation of six principles in regard with distinguishing the constitutional competence ratione materiae of administrative courts from the competence of common court: the principle of a normative character, the principle of effectiveness, the principle of protection, the principle of ensuring competence, the principle of professionalization and the principle of economy. The application of said principles requires taking into consideration i.a. a model of adjudication of particular courts. Therefore, the dissertation also considers when the administrative courts can decide the case on merits.The dissertation concludes that the constitutional standard requires that the competence ratione materiae of administrative courts covers all forms of activity of the public administration as well as its failure to act if it imperiously influences the legal position of an individual. However, this principle is not applicable if the legislator has univocally prescribed such matters to the jurisdiction of common courts or the jurisdiction of the Constitutional Court. This means that the cases of internal, professional relations do not fall within the jurisdiction of administrative courts. It is also possible to exclude from this jurisdiction cases which are not mature enough to be controlled or those which concern foreigners. A similar approach was adopted in German legal system.