W poszukiwaniu teorii academic resilience, czyli o przezwyciężaniu statusowej determinacji osiągnięć szkolnych

Celem pracy jest analiza zjawiska przezwyciężania statusowej determinacji osiągnięć szkolnych.Fenomen ten umieszczono w teoretycznym kontekście przeciwstawnych procesów:międzypokoleniowej reprodukcji i mobilności społecznej. Głównym terminem, wokół któregokoncentrują się rozważania teoretyczne i podporządkowane są mu pytania i hipotezy badawcze jestacademic resilience. Zjawisko to jest definiowane jako zwiększone prawdopodobieństwo sukcesu wszkole, mimo doświadczania przeciwności spowodowanych przez przypisane cechy jednostki, jejwarunki życiowe, czy doświadczenia. Uczniowie określani jako academic resilient utrzymują wysokipoziom osiągnięć szkolnych, pomimo obecności stresujących warunków i wydarzeń w trakcie nauki. Wpracy przedstawiono model analiz zjawiska academic resilience, w którym uwzględniono statusspołeczny, wyniki egzaminu oraz inteligencję jako czynniki odgrywające rolę w procesach ruchliwościspołecznej oraz procesach selekcji do szkół ponadgimnazjalnych.Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. W części teoretycznej opisano teorie odnoszące się doprocesów ruchliwości w kontekście edukacji oraz wpływu statusu przypisanego na osiągnięcia szkolne.Zaprezentowano również sposoby przezwyciężenia wpływów statusowych, przykłady interwencjiwobec determinizmu statusowego. Ponadto opisano koncepcję resilience i jej jedną z odmian,a mianowicie academic resilience. Część badawcza pracy prezentuje analizy empiryczneodpowiadające na dwa pytana badawcze: (1) Jakie wskaźniki SES (statusu społeczno-ekonomicznego)mają największą moc predykcyjną i w jakim stopniu status wyjaśnia zróżnicowanie osiągnięć szkolnychoraz procesy selekcji do szkół ponadgimnazjalnych? oraz (2) Jaki jest zakres zjawiska academicresilience i jakie czynniki indywidualne i środowiskowe są skorelowane z edukacyjną ruchliwościąw górę?Dane wykorzystane w badaniu pochodzą z projektu „Ścieżki rozwoju edukacyjnego - szkołyponadgimnazjalne”. W badaniu wzięło udział 5923 uczniów ze 100 liceów ogólnokształcących, 60średnich szkół zawodowych oraz 40 zasadniczych szkół zawodowych. Badanie miało charakterpanelowy i wykorzystano w nim narzędzia do pomiaru umiejętności (egzaminy zewnętrzne i testy PISA,Programme for International Student Assessment), narzędzia psychologiczne oraz kwestionariuszeucznia. Dzięki pozyskaniu danych o wynikach egzaminacyjnych uczniów możliwe było zbadanieuwarunkowań osiągnięć szkolnych.W związku z pierwszym pytaniem badawczym ustalono, że około 15% wariancji wyników egzaminugimnazjalnego wyjaśnia wskaźnik escs i wskaźnik wykształcenia rodziców. Uzyskano znacząco większąwartość prognostyczną wskaźników statusowych dla wyników egzaminu gimnazjalnego, szczególniew części matematyczno-przyrodniczej niż dla sprawdzianu po klasie VI. Najsilniejszym predyktoremstatusowym wyników testów osiągnięć jest wykształcenie rodziców, a czynniki stricte ekonomiczne nieodgrywają znaczenia. Okazało się, że najsilniejszy efekt na procesy selekcji obserwujemy w wypadkuwyników egzaminu. Bezpośredni wpływ statusu rodzinnego (czyli wpływ SES niezapośredniczony przezwynik egzaminu) okazał się znacznie słabszy, choć statystycznie istotny. Ponadto ustalono, że wpływSES na procesy selekcyjne zapośredniczony przez egzamin gimnazjalny jest silniejszy niż wpływbezpośredni.Przechodząc do wyników odnoszących się do drugiego pytania badawczego należy zaznaczyć,że analizy statystyczne były przeprowadzane dwutorowo. Odbyło się to poprzez wyróżnienie grupacademic resilient według dwóch różnych definicji (dla grupy resilient 1 - klasycznej, szerokorozpowszechnionej w literaturze przedmiotu oraz dla grupy resilient 2 - nowej, autorskiejuwzględniającej procesy selekcji przy progu szkolnym). Jednakże bez względu na definicję zjawiskaacademic resilience obserwujemy zarówno przypadki uczniowskiej mobilności „w górę”, jaki mobilności „w dół”. Liczebność tych grup jest mała, ale jest to spójne z wyznacznikami definicyjnymiacademic resilience. Skala występowania „mobilności w dół” okazała się również niezbyt duża.Kolejne analizy koncentrowały się na poszukiwaniach czynników indywidualnych i kontekstowychwspółwystępujących z academic resilience. Oczekiwano różnic w poziomie inteligencji, samooceny,poczucia skuteczności, kompetencji społecznych i lęku między uczniami resilient a grupamiporównawczymi. W przypadku grupy resilient 1 nie ustalono istotnie statystycznych różnic w zakresiepoziomu inteligencji i kompetencji społecznych oraz cech osobowości. Uzyskane wyniki w grupieresilient 2 również nie wspierają prawdziwości hipotezy o odróżnianiu się tej grupy od pozostałych grupporównawczych.W zakresie czynników środowiskowych i indywidualnych warto zaznaczyć, że w zależności od badanychpostaw czy poglądów uzyskujemy mieszany obraz dla grupy resilient 1. Niektóre wyniki wspierająhipotezę o występowaniu różnic międzygrupowych (np. wynik w zakresie poglądów na znaczenieszkoły czy relacje rówieśnicze), inne ją falsyfikują (np. w zakresie postaw wobec czytania). W przypadkuanaliz w grupie resilient 2 uzyskany obraz jest bardziej spójny. Postawy wobec czytania w grupieresilient 2 są bardziej zbliżone do grupy utorowanych uprzywilejowanych, niż do dwóch pozostałych,jednak przeciętny poziom jest trochę niższy niż w grupie porównawczej. W zakresie poglądów naznaczenie szkoły odnotowano wynik co do kierunku zależności dający wsparcie hipotezie, jednak niejest on istotny statystycznie. Uczniowie resilient 2 raportują istotnie statystycznie rzadziejwystępowanie zachowań antyspołecznych i antyszkolnych niż ich koledzy z pozostałych trzech grupporównawczych.Uzyskane wyniki poszerzyły wiedzę w zakresie oddziaływania wyników statusowych na osiągnięciaszkolne. Dzięki analizie skali znaczenia czynników statusowych i wyróżnionej grupie resilient uzyskanowsparcie dla głównej tezy, mówiącej że zjawisko academic resilience występuje i ma znaczeniew procesach przejścia między etapami edukacyjnymi.

AbstractThis study analyzes the phenomenon of overcoming the socioeconomic determination of schoolachievement. The phenomenon links the theoretical contexts of two opposing processes:intergenerational reproduction and social mobility. The main theme of the thesis is academicresilience, its theoretical considerations, questions, and hypotheses. Academic resilience describes anincreased probability of success in school, despite experiencing adversity caused by individualcharacteristics, living conditions, or experience. Students who are academically resilient tend to havea high level of educational achievement, despite the stressful conditions and events experiencedduring learning. The dissertation presents a model which analyzes the phenomenon of academicresilience. The statistical model of academic resilience incorporates social status, the results of externalexams and intelligence as factors which play a role in the processes of social mobility and selection forsecondary schools.The dissertation consists of a theoretical and an empirical part. The first part discusses theories relatingto the educational processes of mobility and the impact of the assigned socioeconomic status (SES) onschool achievement. This part also demonstrates ways to overcome the influence of SES, offeringexamples of interventions against SES determinism. Furthermore, the concept of resilience and one ofits varieties, academic resilience is described. The empirical part presents the analysis correspondingto the two research questions: (1) Which indicators of SES are the most predictive, and to what extentdoes SES explain the variance of educational achievement and the processes of selection for secondaryschools? and (2) How often does academic resilience occur and which individual and environmentalfactors correlate with educational mobility?The data used in the study were collected in the "Paths of Development Education - SecondarySchools" project. The study involved 5,923 students from 100 secondary schools, 60 secondaryvocational schools, and 40 vocational schools. The panel study used achievement measurement tools(external examinations and the Programme for International Student Assessment (PISA) tests),psychological measurement tools, and a student questionnaire.Answering the first research question, ESCS index (Index of Economic, Social and Cultural Status), andthe parents' education index explains about 15% of the variance of secondary school exam results.Status indicators are good predictors for secondary school exam results, particularly in mathematicsand sciences than for the test after grade 6. The strongest predictor of test results is parents' educationindex, and strictly economic factors do not play a significant role. Exam results have the strongesteffect on the selection processes. The direct impact of family status (the direct impact of SES on examresults) turns out to be much weaker, but statistically significant. The impact of SES on the selectionprocess mediated by the secondary school exam is stronger than the direct effect.To answer the second research question, I conducted the statistical analysis in two distinct ways.I created two groups of academically resilient students according to two different definitions. Group1‘Resilient 1' is based on the classical theoretical definition. Group ‘Resilient 2' is based on a newdefinition introduced by the author, which underlines school selection processes.Irrespective of the definition of academic resilience I observe both the presence of “upward mobility"and “downward mobility". The number of these groups is small but consistent with the theoreticaldeterminants of academic resilience. The scale of the occurrence of "downward mobility", also provesnot to be too large.The subsequent analysis focuses on the exploration of individual and contextual factors related toacademic resilience. I expect differences in the level of intelligence, self-esteem, self-efficacy, socialcompetence and social anxiety among the resilient and the comparison student groups. In the case ofthe ‘Resilient’ 1 group, I do not find statistically significant differences in the level of intelligence andsocial competence and personality traits. The results for the ‘Resilient 2' group also do not support thehypothesis of differences between this particular and other comparison peer groups. I do not obtaina clear picture of the group ‘Resilient 1' in terms of environmental and individual correlates.Some results support the hypothesis of the existence of inter-group differences (for example theimportance of school and peer relationships), while others falsify them (for example attitudes towardsreading). Results are more consistent for the group "Resilient 2". Attitudes of the group "Resilient 2"towards reading are more similar to the compared privileged group than the other two, but theaverage attitudinal level is a little lower than in the comparison group. "Resilient 2" group reportsa significantly lower incidence of antisocial and anti-school behavior than their peers in the other threecomparison groups.The results show the impact of performance status on school achievement. By analyzing the scale ofimportance of social status indicators and the prevalence of groups of resilient students, I obtainedsupport for the main thesis. The results show that the phenomenon of academic resilience exists andis important in in the transition process between educational stages.