Między integracją a asymilacją. Literatura i kultura twórców pochodzenia tureckiego w Niemczech

Historia gastarbeiterów tureckich w Republice Federalnej Niemiec to element historii współczesnej tego kraju. Wraz z zawarciem układów o rekrutacji cudzoziemskich robotników struktura społeczna Niemiec Zachodnich zaczęła ulegać zmianom. Następowało to sukcesywnie od roku 1955, kiedy niemiecki rząd zawarł pierwszy układ o rekrutacji z Włochami, a następnie w 1960 roku z Hiszpanią i Grecją, w 1961 z Turcją, 1963 z Maroko i Koreą Południową, 1964 z Portugalią, 1965 z Tunezją, 1968 z Jugosławią. W społeczeństwie relatywnie jednolitym pod względem etnicznym stopniowo przybywało cudzoziemców. Ich obecność oraz potrzeby początkowo nie były zauważane przez niemieckie rządy. Wśród Niemców rozpowszechnił się stereotyp niewykształconego, niemówiącego w języku niemieckim oraz nieprzystosowanego do życia w Niemczech gastarbeitera. Dotyczyło to szczególnie Turków, ponieważ pochodzili spoza Europy, wyznawali inną religię i kultywowali inne tradycje. Ten typ stereotypowego bohatera dominował przez wiele lat także w niemieckiej literaturze, filmie, prasie oraz w życiu codziennym przeciętnego obywatela tego kraju. Konsekwencje układu z Turcją stanowią tło dla podjętej przeze mnie analizy twórczości II i III pokolenia Turków, żyjących obecnie w Niemczech. O prawdziwych dylematach tureckich gastarbeiterów pisali oni sami. Na przestrzeni lat wykształciły się także elity intelektualne, wywodzące się ze środowiska gastarbeiterów. To one były głosem pierwszego pokolenia. W swoich relacjach przetwarzały ich biografie, nie pomijając strony emocjonalnej. Historie gastarbeiterów cały czas odżywają w utworach współczesnych twórców, lecz już jako zasłyszane i opisywane z perspektywy drugiego i trzeciego pokolenia. W niniejszej rozprawie podjęłam próbę umiejscowienia twórców tureckiego pochodzenia drugiego i trzeciego pokolenia we współczesnej kulturze niemieckiej i chciałam odpowiedzieć na następujące pytania badawcze: Czy odgrywają oni znaczącą rolę w kulturze niemieckiej? Czy ich twórczość jest znana szerszej publiczności? W jaki sposób biografie ich rodziców wpływają na ich funkcjonowanie w społeczeństwie niemieckim oraz jak odzwierciedla się ona w ich twórczości? Charakterystyka dostępnej literatury pozwala stwierdzić, iż autorzy stworzyli nowego bohatera lub bohaterkę, tzw. Vorzeigetürke, czyli Turka na pokaz. Sami autorzy są prezentowani przez pryzmat odnoszonych przez nich sukcesów w różnych dziedzinach. Charakterystyczne jest to, iż autorki zaczynały jako dziennikarki. Z czasem, publikowane przez nie na łamach różnych gazet felietony z pogranicza życia turecko-niemieckiego, posłużyły jako materiał na książkę. Można zadać pytanie, czy prezentowany wizerunek młodej, nowoczesnej, wyemancypowanej Turczynki zdoła przyćmić ten wcześniejszy, czyli kobiety uwikłanej w tradycje, bardzo religijnej oraz ubezwłasnowolnionej, reprezentowany między innymi przez Neclę Kelek oraz inne, często anonimowe autorki? W niniejszej rozprawie koncentruję się na charakterystyce nowego zintegrowanego obywatela niemieckiego, mającego pochodzenie tureckie. Poprzedni typ bohatera czy raczej bohaterki, z którym niechętnie utożsamiają się takie autorki, jak np. Akyün, Alanyali, Güngör oraz Sezgin, nie zostanie poddany analizie. Protagonistka-ofiara zaburza ideę współczesnej integracji, do której dążą prezentowani twórcy. Oni sami są także dalecy od utożsamiania się z opisaną bohaterką, synonimem przeszłości i zacofania. Zakładają ukazanie współczesnego Turka oraz Turczynki o nowocześniejszych poglądach niż poprzednie pokolenie, które bardzo powoli integrowało się ze społeczeństwem niemieckim. Dzisiejsze, drugie i trzecie już pokolenie ulega procesowi integracji niemalże automatycznie z racji urodzenia w Niemczech, edukacji w niemieckich szkołach, uczestniczenia w życiu niemieckiego społeczeństwa oraz poprzez dobrą znajomość języka tego kraju. Kolejnym, ostatnim celem rozprawy jest udowodnienie, iż prezentowana twórczość oraz działalność autorów jest dużym krokiem w kierunku integracji współczesnych bohaterów, a są nimi kobiety i mężczyźni urodzeni w Niemczech, ale mający pochodzenie tureckie. To osoby wykształcone, czynne zawodowo, żyjące w sposób nieodbiegający od życia przeciętnego przedstawiciela niemieckiego społeczeństwa. Odróżnia je od Niemców fakt, iż ich rodzice są Turkami, łączą ich także silne więzi z rodziną. Nie negują swoich tureckich korzeni, traktując je jako swój atut. Czują się obywatelami niemieckimi, są zintegrowani, ale niezasymilowani. Poprzez analizę materiału badawczego zgłębiłam wymienione kwestie. Większość autorów, których twórczość prezentuję w niniejszej rozprawie, wykazuje dużo sympatii dla Turków z racji swojego pochodzenia. Prezentowany przez nich obraz społeczności tureckiej w Niemczech jest czasem wręcz sielankowy. Kłóci się to z prezentowanymi w ostatnim czasie medialnymi relacjami dotyczącymi muzułmanów czy też zaostrzającego się konfliktu z islamskimi terrorystami. Rodzi się także wiele wątpliwości, czy kierunek integracji, jaki obrały Niemcy, jest słuszny. Prezentowane utwory oraz twórczość pozaliteracka to przykład pozytywnych działań. Twórcy próbują dowieść, że duża część społeczności tureckiej w Niemczech dąży do tego, aby funkcjonować w Europie na równi z jej rodzimymi mieszkańcami. Nie zamierza także zaburzać dotychczasowego porządku, wywoływać konflikty, tylko chce stopniowej integracji. Niechęć do muzułmanów rozpowszechnia się w kolejnych państwach Europy, czego wyrazem jest powstałe w roku 2014 w Dreźnie stowarzyszenie PEGIDA (niem. Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes, pol. Patriotyczni Europejczycy przeciw islamizacji Zachodu), walczące z islamizacją w Niemczech i Europie. Nie sprzyja to naturalnie integracji obywateli tureckich, którzy żyją w Niemczech już od trzech pokoleń. Materiał dotyczący twórczości tureckiej, obejmuje różne dziedziny i jest obszerny. Dlatego też zdecydowałam się podjąć analizę jego wycinka zgodnie z założonymi tezami: • Teza I: Z utworów tworzonych przez potomków tureckich gastarbeiterów, którzy przyjechali do Niemiec w latach 60. ubiegłego wieku, wyłania się zupełnie nowy obraz Turków żyjących w Niemczech. • Teza II: W Niemczech powstało zjawisko literackie nazywane Chick-Lit alla turca – jest to literatura tworzona przez pokolenie 40-letnich Turczynek, córek gastarbeiterów, wychowanych i mieszkających w Niemczech, które próbują łączyć obie kultury – niemiecką i turecką. • Teza III: Sylwetki twórców pochodzenia tureckiego, ich twórczość i działalność społeczna znacząco wpływają na proces integracji Turków w Niemczech. W celu udowodnienia tez posłużyłam się przykładami literatury faktu, prozą oraz twórczością nieliteracką, czyli wybranymi filmami, kabaretem oraz muzyką twórców pochodzenia tureckiego. Praca składa się z sześciu części. Część pierwsza zawiera metodologię oraz omówienie stanu badań. Wyjaśnione zostały także pojęcia charakterystyczne dla analizowanej tematyki. Część druga ma charakter opisowy. Koncentruję się na przedstawieniu sytuacji społeczno-politycznej w Niemczech od zakończenia drugiej wojny światowej do czasów współczesnych ze szczególnym uwzględnieniem problemów imigracji. Zarysowałam historię gastarbeiterów w Republice Federalnej Niemiec oraz ich problemy. Część ta stanowi tło dla analizy utworów literackich w niniejszej rozprawie. W części trzeciej podjęłam próbę odpowiedzi na pytanie: Gdzie jest miejsce współczesnej literatury autorów tureckiego pochodzenia, tworzących w Niemczech? Równolegle do drugiej części przeanalizowałam zbiory wspomnień i wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami drugiego i trzeciego pokolenia Turków żyjących w Niemczech. Odnieśli oni sukces, są zintegrowani i pewni siebie. Ich spojrzenie bardzo różni się od spojrzenia ich rodziców. Pokazuje to, jak szybko nastąpiły pozytywne zmiany w życiu społeczności tureckiej. Tę część poświęciłam publikacjom będącym pracami zbiorowymi i zawierającym także analizę twórczości wybranych autorów. Przybierają one charakter wywiadów z młodymi Turkami urodzonymi w Niemczech, którzy są czynni zawodowo w różnych branżach od przemysłu, poprzez literaturę, aż do polityki. W kolejnej, czwartej części, poddałam analizie utwory wybranych autorów, których łączy podobna biografia, stąd też tematyka poruszana przez nich często jest podobna. W ramach analizy utworów porównałam motywy z ich życia, które są charakterystyczne dla rodzin gastarbeiterów tureckich. Specyficzne dla twórców jest korzystanie z własnej biografii. W utworach kreują także Turków nowoczesnych, którzy tak bardzo różnią się od pierwszych gastarbeiterów. Oni unikali kontaktu z Niemcami, często spowodowane to było barierą językową, która odcinała ich od miejscowych problemów społecznych, polityki czy sąsiadów. Prezentowany w tej części bohater jest pewny siebie, zorientowany w świecie polityki oraz normach panujących w niemieckim społeczeństwie. Nie świadczy to o tym, że autorzy kreujący tego bohatera przez pryzmat własnego sukcesu sprawią, iż każdy obywatel tureckiego pochodzenia uległ aż tak pozytywnym przemianom z punktu widzenia np. procesu integracji. Jednakże twórcy, głównie autorki podjęły to wyzwanie i stworzyły nowych współczesnych bohaterów i bohaterki pochodzenia tureckiego żyjących w Niemczech. To niejako nowy trend w literaturze niemieckiej. Spełniają oczekiwania polityków oraz społeczeństwa, są wykształceni, mówią płynnie w języku niemieckim, odnoszą sukcesy w pracy oraz niejednokrotnie reprezentują Niemców w sporcie, muzyce czy filmie. W piątej części uwzględniłam pozostałe dziedziny życia w kontekście integracji: teatr, politykę, sport i film. Przebadane utwory filmowe, muzyczne czy kabaretowe stanowią dowód na to, iż ich autorzy są zintegrowani, lawirują między dwiema kulturami, ale znają swoje miejsce. Od lat dziewięćdziesiątych XX w. artystyczne produkcje imigrantów nabrały intensywności nie tylko w literaturze, lecz także w filmie, telewizji, kabarecie oraz komedii. Wybrane dziedziny stanowią dopełnienie prezentacji wycinka kultury autorów tureckiego pochodzenia, a jednocześnie będących w dzisiejszym niemieckim społeczeństwie wielokulturowym jej integralną częścią. Ostatnia szósta część to podsumowanie oraz wnioski z rozprawy. W niniejszej dysertacji poddałam charakterystyce pozytywne przykłady biografii Niemców o pochodzeniu tureckim. Sposób, w jaki twórcy opowiadają o tematyce turecko-niemieckiej, a czynią to także w utworach muzycznych oraz filmach czy kabaretach, pozwala spojrzeć na społeczność turecką jej oczami, osób, które same siebie uważają za zintegrowanych z Niemcami, a jednocześnie funkcjonujących w sposób pewny i świadomy pomiędzy różnymi kulturami i tradycjami. Nasuwa się też stwierdzenie, że kultura niemiecka od wielu lat jest Multikulti, czyli wielokulturowa. Utwory, które zostały przeanalizowane w niniejszej rozprawie, stanowią istotny element współczesnej kultury niemieckiej. Jest ona bowiem efektem pracy wielu twórców, pochodzących z różnych krajów, którzy wskutek przemian społecznych znaleźli się np. w Niemczech, by tu się osiedlić i tworzyć. Mają różne doświadczenia, w odmienny sposób postrzegają zjawiska społeczne, ale wspólny jest kraj, w którym tworzą – Niemcy. Twórcy o pochodzeniu cudzoziemskim tworzą swoje utwory dla Niemców. Praca, jaką wkładają w tworzenie filmów, muzyki, sztuk teatralnych, kabaretu czy też w pisanie, to nieodzowny przykład na to, że są zintegrowani ze społeczeństwem, w którym żyją. Stają się często reprezentantami Niemiec, jak np. Fatih Akin – zdobywca Złotego Niedźwiedzia za film „Głową w mur”, czy też Mesut Özil – piłkarz tureckiego pochodzenia. Wielu autorów podkreśla fakt pomyślnej integracji, lecz nie asymilacji, czyli całkowitego odcięcia się od swoich korzeni. Przedstawione w rozprawie wybrane wytwory kultury egzemplifikują przyśpieszony proces integracji, w tym przypadku Turków w Niemczech. Twórcy tureccy są wiarygodni dla swojej społeczności, która konfrontowana z ich sukcesem ma pozytywne przykłady pomyślnej integracji. Rozprawa może się przyczynić do zmiany myślenia o kreowanym do tej pory negatywnym tureckim bohaterze. Na podstawie dostępnych opracowań, dotyczących współczesnej literatury turecko-niemieckiej, została dokonana analiza tego trendu reprezentowanego przez młode autorki pochodzenia tureckiego w Niemczech w kontekście zjawiska integracji. Wsparcia w kreowaniu nowoczesnego bohatera – Turka, udzielają twórcy, którzy czują się współodpowiedzialni za pomyślną integrację społeczności tureckiej w Niemczech, także sportowcy, politycy, przedsiębiorcy oraz wielu innych ludzi, którzy mimo cudzoziemskiego pochodzenia odnieśli sukces i są zintegrowani, lecz cały czas nie czują się zasymilowani. Po analizie wybranych utworów doszłam do wniosku, iż prezentowani autorzy czują się zintegrowani z Niemcami. Przekaz, jaki im towarzyszy, to stwierdzenie, iż integracja jest możliwa. Analizując zjawisko integracji oraz asymilacji, można dojść do wniosku, że w kontekście społeczności tureckiej, żyjącej w Niemczech, stykamy się z integracją, a nie z asymilacją. Intelektualiści tureckiego pochodzenia swoim głosem to potwierdzają i odrzucają zupełną asymilację. Oznaczałaby ona zgodnie z definicją, „(…) kompletne dostosowanie mniejszości do społeczeństwa większościowego, wraz z utratą języka oraz kultury kraju pochodzenia” . W przypadku społeczności tureckiej, żyjącej w Niemczech, nie nastąpiło ani kompletne dostosowanie do społeczeństwa większościowego, czyli Niemców, ani tym bardziej utrata języka tureckiego czy kultury. Turcy są skłonni do integracji, lecz odrzucają asymilację.