Celui dont le nom est béni pour l’éternité. Une étude des dédicaces votives sans théonyme propre de Palmyre

La thèse de doctorat écrite en français et intitulée : « Celui dont le nom est béni pour l’éternité. Une étude des dédicaces votives sans théonyme de Palmyre » se présente en deux volumes. Le premier concerne l’étude du phénomène des inscriptions araméennes et gréco-araméennes de Palmyre qui se caractérisent par les formules : « Celui dont le nom est béni pour l’éternité », le « Maître de l’Univers » et le « Miséricordieux » déterminant une divinité. Cette étude est composée dans trois parties et se fonde sur une méthode comparatiste et transculturelle. La première partie est sur la caractéristique du matériel étudié. On y apprend que les inscriptions sont datées au IIe et IIIe siècles apr. J.-C., la période du splendeur de la ville. Elles sont gravées sur des autels en pierre locale qui ont servi à verser de l’offrande liquide et à brûler de l’encens. Ils ont été découverts partout à Palmyre, une ville ancienne en Syrie Centrale, mais en dehors leur contexte d’origine. Ces objets avec des textes forment un ex-voto. Des hommes et des femmes remercient envers des dieux l’exaucement des prières. Comme dernier point, on parle de la dédicace faite par des dieux pour un dieu qui sont des intermédiaires entre le monde humain et divin. La deuxième partie de l’étude concerne l’idée de la prière comprise comme la stratégie de communication hiérarchique aussi bien verbale, représentée par des titres comme « Seigneur » et « Maître de l’Univers » que non verbale visualisée par des gestes de mais levées, pieds nus et position debout de l’orant. Les formules « Celui dont le nom est béni pour l’éternité » et « Miséricordieux » signalent le louange d’un dieu qui s’est montré bienveillant. Grâce aux comparaisons avec les sources écrites d’époques plus anciennes, on comprend le sens des expressions citées comme une formule de bénédiction promise aux divinités au moment de vœu qui peut concerner une réussite dans un voyage, un enfant, la bonne santé, etc. En outre, ici on explique que ces inscriptions ne représentent ni l’anonymat divin ni le judaïsme, même si cela s’impose. Par contre, elles montrent des liens avec les traditions babyloniennes et assyriennes qui ont circulé en Proche-Orient et influencé des autres cultures avant le conquêt d’Alexandre le Grand. Dans la troisième partie on discute l’identité de la ou des divinités déterminées comme « Celui dont le nom est béni pour l’éternité », « Maître de l’Univers » et « Miséricordieux ». Le caractère local des dédicaces exclut l’identité grecque du destinataire, mais la question de l’identité est très complexe. Il est possible que les dédicaces soient adressées non seulement à Bel (le dieu poliade des Palmyréniens) et à Baʿalshamin (le dieu de l’orage et de la fertilité), mais aussi aux plusieurs divinités masculines par l’universalité de la formule « Celui dont le nom est béni pour l’éternité ». Seulement le titre « Miséricordieux » semble indiquer clairement Bel, le divinité probablement d’origine babylonienne dont la littérature ancienne décrit comme miséricordieux. Enfin, le second volume de la thèse comprend un catalogue des 202 inscriptions sans théonyme provenant de Palmyre. Les textes ont été recueillis des publications diverses et des musées de Paris, Damas, Palmyre et Deir ez-Zor. Chacune est décrite, translitérée, traduite et commentée séparément. Ce catalogue est à la base de l’étude détaillée du phénomène des dédicaces sans théonyme. Praca doktorska obejmuje dwa tomy. Pierwszy tom to studium tematu opartego na in-skrypcjach wotywnych z Palmyry, które charakteryzują się opisowym odwołaniem do bóstwa poprzez następujące formuły: „Ten, którego imię jest błogosławione na wieki“, „Pan Świata“ i „Miłosierny”. Studium to jest podzielone na trzy części. Pierwsza część jest poświęcona zagadnieniu dedykacji składanych bóstwom. Obejmuje ona charakterystykę kamiennych ołta-rzy, na których inskrypcje te zostały wyryte, ich kontekst archeologiczny oraz porównania z innymi zabytkami tego typu znalezionymi na Bliskim Wschodzie, a także ich zastosowanie kultowe jako miejsce służące do spalania wonności i libacji płynów. Następny rozdział doty-czy chronologii tekstów, przypadającej na II i III wiek n.e. i będącej częścią tzw. „Epigraphic Habit” oraz przypadającej na czasy świetności Palmyry. Trzeci rozdział pierwszej części jest porównawczy, podobnie jak pierwszy, i poświęcony idei wystawiania dedykacji wotywnych ku czci bóstw, rozumianej jako czynność rytualna. Ostatni rozdział tej części dotyczy wysta-wiających dedykacje „bez teonimów”. Wśród autorów inskrypcji znajdują się zarówno męż-czyźni, jak i kobiety, całe rodziny i pojedyncze osoby, ludzie wolni, wyzwoleńcy i niewolni-cy. Oprócz nich, dedykacje zostały wystawione także przez polis palmyreńską i dwa bóstwa, Belḥammona i Manawat. Inskrypcje palmyreńskie zawierają także formułę „za życie swoje, braci, dzieci, etc.”, która jest prośbą o przedłużenie łask na rodzinę osoby wystawiającej de-dykację. Druga część studium dotyczy modlitwy jako komunikacji, werbalnej i niewerbalnej, z bóstwami. Dlatego też pierwszy rozdział dotyczy postawy i gestykulacji oranta, który zanosi swoje błagania w obrębie świątyni w postawie stojącej, z podniesionymi rękami i bosymi stopami. W kolejnym rozdziale zostały zawarte sposoby, jak orant zwraca się do bóstw. Po pierwsze są to teonimy, czyli imiona własne bóstw, których w Palmyrze jest około 40. Po drugie, wyodrębniono tytuły, takie jak: Bel, Ba‘alszamin, „Pan Świata” odnoszące się do hie-rarchii i boskiej władzy, które zostały zestawione z tytułami Maran, Marin, Barmaram i Mare-lahe pojawiającymi się w Hatrze i Edessie w podobnym okresie, jak te w Palmyrze. Z kolei formuła „Ten, którego imię jest błogosławione na wieki” oraz tytuł „Miłosierny” zostały włą-czone do kategorii tytułów pochwalnych związanych z dobroczynnością bóstw. Podobnie jak epitety, takie jak: dobry, współczujący, pomocny, jakimi określa się bóstwa palmyreńskie, mają one na celu podkreślenie zdolności bóstwa do wysłuchiwania próśb i odpowiadania na modlitwy. Takie ujęcie formuł palmyreńskich wskazuje jasno na fakt, że nazwanie bóstwa inaczej niż imieniem własnym nie jest związane z anonimowością czy nieznajomością teoni-mu. Dlatego też ostatni rozdział tej części jest próbą rekonstrukcji modlitwy palmyreńskiego oranta. Jako materiału porównawczego użyto modlitwy mezopotamskiej i greckiej. Język tej pierwszej jest bliski sformułowaniom, które pojawiają się w tekstach z Palmyry. Z porównia-nia wynika, że dedykacje palmyreńskie nie zawierające imienia własnego bóstwa są odpo-wiedzią na obietnicę wysławiania imienia bóstwa daną w modlitwie. W tym rozdziale zostały zebrane także motywy, którymi kierowali się ci, którzy wystawiali wota. Wśród nich znajdują się takie sytuacje, jak: podróż, zdrowie, wybawienie z opresji, złagodzenie gniewu bóstwa. Trzecia część pracy doktorskiej dotyczy identyfikacji bóstwa, które kryje się pod for-mułami opisowymi. Jako pierwszy został wymieniony Zeus Hypsistos kai Epekoos, Najwięk-szy i Wysłuchujący Próśb, który jest tłumaczeniem greckim palmyreńskich formuł i pojawia się w 9 inskrypcjach dwujęzycznych. Nie oznacza to jednak, że materiał palmyreński jest dedykowany Zeusowi. Tłumaczenie to opiera się na podkreśleniu wysokiej rangi bóstwa, któ-re wysłuchuje modlitw. Dwa bóstwa palmyreńskie: Ba‘alszamin i Bel są określane w epigra-fice jako Zeus. Dlatego też następne rozdziały dotyczą tych bóstw. Bel był uważany za boga opiekuna polis palmyreńskiej, miał największą świątynię i wg tradycji mezopotamskiej jego jednym z imion był Miłosierny. Natomiast Ba‘alszamin, Pan Niebios, czasem jest określany w tekstach jako „Pan Świata”. Badana ewidencja epigraficzna nie daje jednoznacznej odpo-wiedzi, kto jest adresatem dedykacji palmyreńskich. Dlatego też została stworzona tabela z klasyfikacją formuł. Po pierwsze, inskrypcje odnoszące się do Miłosiernego prawdopodobnie są skierowane do Bela, mając na uwadze teologię babilońską tego boga. Po drugie, inskrypcje dwujęzyczne oraz te skierowane do „Pana Świata” mogą dotyczyć zarówno Bela, jak i Ba‘alszamina, ze względu na aspekt kosmiczny pierwszego i aspekt atmosferyczny drugiego bóstwa. Po trzecie, inskrypcje dedykowane „Temu, którego imię jest błogsławione na wieki” mogą być skierowane do każdego bóstwa męskiego, ze względu na „uniwersalność” formuły i jej popularność w modlitwach i hymnach mezopotamskich. Ostatni rozdział rozprawy dotyczy aspektu henoteistycznego inskrypcji wotywnych z Palmyry. Badane dedykacje nie są bowiem przejawem monoteizmu, jak się uważa w historii badań, ale podkreśleniem wyjątkowości bóstwa, które jest jedyne w swoim rodzaju. Henote-izm został ujęty przez pryzmat definicji H.S. Versnela: The privileged devotion to one god (heis), who is regarded as uniquely superior, while other gods are neither depreciated nor rejected and continue receiving due cultic observance whenever this is ritually required. Rozprawa doktorska jest wprowadzeniem do dalszych badań nad kontynuacją starożytnych tradycji. Na drugi tom pracy składa się katalog 203 inskrypcji, z czego 2 są niepublikowane. Każdy z tekstów jest opatrzony lemmą, transkrypcją, tłumaczeniem i komentarzem. Niektóre zawierają także fotografię. Tak zebrany materiał umożliwił kompleksowe studium tematu dedykacji palmyreńskich nie zawierających imienia własnego bóstwa.