Metody wychowania obywatelskiego w polskiej szkole średniej w latach 1926 - 1939

Moja rozprawa doktorska nosi tytuł „Metody wychowania obywatelskiego w polskiej szkole średniej w latach 1926–1939”. Rozprawa dzieli się na cztery rozdziały. Rozdział pierwszy „Koncepcje wychowania ukształtowane w dwudziestoleciu międzywojennym – definicje pojęć” obejmuje bardzo ważne dla pedagogiki zagadnienia teoretyczne i definicje takich terminów, jak wychowanie, metoda wychowawcza oraz niezbędnych dla mojej pracy pojęć: wychowanie obywatelskie, wychowanie państwowe oraz wychowanie narodowe. W mojej pracy bardzo ważnym było podkreślenie, co te terminy oznaczają dla pedagogiki współczesnej oraz jak rozumiano je w okresie międzywojennym. Drugi rozdział „Sytuacja szkolnictwa polskiego w okresie międzywojennym” obejmuje opis sytuacji szkolnictwa polskiego w okresie międzywojennym a szczególnie zaraz po odzyskaniu niepodległości. Trzeba podkreślić, że polskie szkolnictwo w tym momencie było w bardzo trudnej sytuacji. Edukacja w trzech zaborach to nie tylko edukacja w dwóch różnych (i to obcych) językach, ale także według zasad trzech odrębnych systemów szkolnych, w ogóle nie biorących pod uwagę wychowania patriotycznego czy historyczno-literackiego, a nawet usiłujących za wszelką cenę zdławić każdą próbę krzewienia patriotyzmu, nauki historii, literatury polskiej, a także języka polskiego. Po odrodzeniu się niepodległego państwa polskiego stworzenie jednolitego systemu edukacyjnego stało się jednym z najważniejszych, ale także budzących największe kontrowersje zadań. Wiele trudności wynikało to z faktu, że większość ziem wchodzących w skład odrodzonego po 1918 r. państwa znajdowała się przedtem pod zaborem rosyjskim, gdzie dostęp do nauki był utrudniony. Skutkiem tego był np. 71-procentowy współczynnik analfabetów wśród ludności powyżej 10 roku życia na Polesiu, a jedynie 5-procentowy w zaborze pruskim. (przy średniej w Polsce wynoszącej 33 proc.). Jednym z licznych zadań odradzającego się państwa było więc stworzenie w całym kraju szkolnictwa powszechnego. Bilans wyjściowy był bardzo niekorzystny. W 1918 r. 92 proc. szkół to jednoklasowe szkoły elementarne, a jedynie 2 proc. – szkoły siedmioklasowe. Około 94 proc. szkół nie posiadało odpowiednich budynków, brakowało w nich nauczycieli, z których tyko 1/3 miała ukończone seminaria nauczycielskie. Skutkiem tego była mała liczba dzieci, która poszła do szkoły w pierwszym roku po odzyskaniu niepodległości. W trzecim rozdziale "Wybrane organizacje młodzieżowe realizujące program wychowania obywatelskiego" zostały opisane liczne organizacje szkolne i pozaszkolne. Pierwszą jest Związek Harcerstwa Polskiego. Zjednoczenie harcerstwa po I wojnie światowej miało istotny cel jako kontynuacja pracy organizacji, która w tak dużym stopniu przyczyniła się w okresie zaborów do zgromadzenia młodzieży polskiej pod szyldem wychowania patriotycznego i obywatelskiego dla przyszłej niepodległej Polski. Kolejną opisaną przeze mnie organizacją jest Straż Przednia. Celem tej organizacji, jak głosił jej statut, było wychowanie młodzieży na karnych i odpowiedzialnych obywateli Rzeczypospolitej, czynnie służących państwu polskiemu, a dobro honor i wolność tego państwa ceniących ponad wszystko. Twórcami i ideologami SP byli Adam Skwarczyński (1886–1934), były socjalista, ideolog obozu piłsudczykowskiego, redaktor naczelny pisma „Droga” i Janusz Jędrzejewicz (1885–1951). Obaj byli bliskimi współpracownikami Józefa Piłsudskiego. Straż była zatem organizacją mającą realizować założenia programu wychowania państwowego, lansowanego przez piłsudczyków. Trudno wyobrazić sobie etos wychowania obywatelskiego bez Związku Strzeleckiego, organizacji założonej jeszcze przed I wojną światową. Wykorzystując dogodne warunki państwowo-prawne, związane z tym, że w 1910 r. nastąpiła legalizacja akcji wojskowych na podstawie ustawy austriackiej, zezwalającej na działalność związków strzeleckich, założono początkowo dwie legalne organizacje: na wiosnę 1910 r. we Lwowie powstał Związek Strzelecki, a pod koniec 1910 r. w Krakowie – Strzelec. Utworzenie tych organizacji w dwóch głównych miastach Galicji pociągnęło za sobą pojawianie się podobnych organizacji w całej Małopolsce. Po odzyskaniu niepodległości Strzelec w dwudziestoleciu międzywojennym stał się organizacją wychowania obywatelskiego, fizycznego oraz obronnego. Ruch ten miał na celu wytworzenie „moralnej siły” gwarantującej troskę o istnienie niepodległej Rzeczypospolitej. Nowe zadanie Strzelca to nie była już walka o niepodległość, ale walka o jej utrzymanie dzięki pielęgnowaniu świadomości obywatelsko-wojskowej. Przykładem stosowania wychowania obywatelskiego wśród młodzieży stała się również Liga Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej – organizacja paramilitarna mająca na celu promowanie lotnictwa. Grupą społeczną, na którą zwróciła szczególną uwagę, była młodzież. Troska o młodzież znalazła się wśród celów wychowania obywatela jako przyszłego zdobywcy przestworzy, modelarza, pilota, a w końcu obrońcy polskiego nieba. Od początku stało się jasne, że osiągnięcie tych celów jest możliwe jedynie dzięki rzetelnej pracy obywatelskiej. Czwarty i ostatni rozdział mojej pracy t. „Metody wychowania obywatelskiego i państwowego” obejmuje zagadnienia dotyczące metod wykorzystywanych przez szkolę w nauczaniu wychowania obywatelskiego i państwowego jako osobnego przedmiotu. Na zajęciach wychowania obywatelskiego uczono nie tylko historii oraz geografii Polski, lecz także wyjaśniano mechanizmy prawne funkcjonowania państwa oraz zasady ekonomii kształtujące jego gospodarkę państwa, omawiano także historię jego kultury. Warto podkreślić, że elementy wychowania obywatelskiego pojawiały się też często na lekcjach innych przedmiotów. W większym stopniu dotyczyło to szkoły podstawowej i gimnazjum, gdzie wychowanie obywatelskie nie było jeszcze odrębnym przedmiotem, ale i w liceum na lekcjach historii, literatury czy geografii starano się w jak największym stopniu uwzględniać treści związane z Polską. Według twórców koncepcji wychowania obywatelskiego jedną z najbardziej przydatnych metod jego nauczania były wycieczki szkolne. W ich opinii były formą hartowania młodzieży, kształtowania charakteru i przygotowania do trudów dorosłego życia. Nierzadko w wycieczkach szkolnych widziano pomoc w nauczaniu innych przedmiotów, przekazując informacje o przyrodzie, ukształtowaniu terenu, historii odwiedzanych miejsc lub ich architekturze. Podobnie było z wykorzystaniem świat państwowych. Były one okazją do propagowania historii i pokazywania heroicznej walki Polaków o odzyskanie niepodległości. Spotkania z kombatantami, np. powstańcami styczniowymi czy legionistami Piłsudskiego, pozwalały na bliższy kontakt z historycznymi, ale nie tak znowu odległymi wydarzeniami i stwarzały szansę poszerzenia wiedzy. Święta państwowe mobilizowały młodzież do pracy przy ich organizacji (np. przygotowania występów na akademiach szkolnych), dawały więc okazję do aktywności, a nie tylko biernego odbioru informacji. Metody wychowania państwowego przez wiele lat spotykały się z krytyką wielu środowisk politycznych oraz naukowych. Uważano, że tak prowadzone zajęcia wychowania obywatelskiego były swoistą indoktrynacją, bo zbyt silnie oddziaływały na osobowość ucznia, co mogło powodować u młodzieży skutki odwrotne do zakładanych, tj. zniechęcenie do polskiej literatury, historii czy treści narodowych. Inspiracją do napisania tej rozprawy stała się dla mnie chęć sprawdzenia, czy tak rzeczywiście były te zajęcia postrzegane przez ówczesną młodzież i jakie realny efekt wychowawczy one przyniosły. Fakt częstego stykania się z tematem II wojny światowej (zwłaszcza z etosem batalionów harcerskich walczących w Powstaniu Warszawskim) w mojej pracy w Muzeum Powstania Warszawskiego także zachęcił mnie do wyboru takiego tematu rozprawy.

My doctoral dissertation is entitled „The methods of civic education in the Polish secondary school in the period from 1926 to 1939”. The thesis is divided into four chapters. The first one, “Concepts of education developed in the interwar period - definitions of the terms” focuses on important theoretical notions such us educational method, civic education, state education, national education. I wanted to stress the importance of those notions and the difference between their interpretation in the interwar period and by the present education theorists. The second chapter describes the difficult situation of the Polish school system in 1918, just after the restoration of the independent Polish state. Previous division of the Polish territory between the three partition states meant not only that Polish pupils used two different foreign languages at school, but that they were taught within three completely different education systems, which not only did not take into account their background and tradition, but which also aimed at suppressing each attempt of teaching Polish language, literature, history and of patriotic education. After the restoration of the independent Polish state establishing a uniform education system was one of the most important and challenging tasks. The challenge resulted mostly from the fact that the major portion of the territory of the new Polish state was the land of the former Russian partition, where the access to schools had been severely restricted. It resulted in illiteracy rate as high as 71 percent in the Polesie region, in comparison with only 5 percent in the former Prussian partition (the average in the whole Poland being 33 percent in 1918). Therefore one of the numerous tasks the newly restored Polish state faced was establishing the system of basic, primary education, encompassing the whole country. It is worth noticing, how difficult the initial situation was. In 1918 about 92 percent of schools were one-class elementary schools, while only 2 percent - seven-class schools, providing complete elementary education. About 94 percent of schools did not have access to properly equipped buildings. There was a serious shortage of teachers; only about thirty percent of them graduate from teaching schools (seminars). Consequently, the number of children who attended schools in the first year of the independence was rather small. The third chapter discusses some of the organizations, which implemented the civic education program. The first ad most important one was the Polish Scouting and Guiding Association. Founded in 1918, just after the First World War, it united several previously existing organizations, which during the partition period had gathered the young not only to engage them in sporting and paramilitary activities, but also to propagate among them the idea of common work for the sake of the future restored Polish state. The third organization discussed in his chapter is „Straż Przednia” („Foreguard”). This organization declared as its main purpose educating the young to become disciplined and reliable citizens, who could actively serve the Polish state and consider the honour and freedom of his country as the most important values. The main leaders of “Straż Przednia” were Adam Skwarczyński (1886–1934), a former socialist movement activist and the Piłsudski political camp ideologist and another Piłsudskiite, Janusz Jędrzejewicz (1885–1951). Another organization which greatly contributed to developing the concept of civic education was Związek Strzelecki (Polish Riflemen Association). It was established in 1910 (initially as two separate organizations in Lvov and Cracow) in the territory of the Austrian partition after the Austro-Hungarian authorities legalized the activity of paramilitary organizations. Later similar organizations, aiming to the youth and shape their personality through sport and military training, were set up in many smaller Galicia towns. After 1918 Strzelec continued its activities. However, the focus of attention of his organization changed from military training of future fighters for the independence of Poland to civic education with the elements of paramilitary training, in order to develop the awareness of citizens’ duties towards their country. Yet another organization described in detail in my dissertation is Liga Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej (Air and Chemical Defense League). Similarly to “Strzelec” it was a mass paramilitary organization, which targeted mostly (although not exclusively) the youth. It had a national character, gathering enthusiasts of aircraft, communications and ballooning. The League backed in all possible ways purchases of aviation equipment, development of aircraft as well as various airforce-oriented publications. League's activities helped the nation understand and support the aircraft, but also promoted the idea of self-defense of citizens, which became especially important in the late 1930s. The fourth chapter of my thesis concerns the methods of civic and state education used at school during the classes of civic education, which in the interwar period was taught as an official, separate school subject. Such classes included not only discussing Polish history and geography but also explaining how the legal mechanisms of the state and its economy work, and teaching the importance of the Polish cultural heritage. It should be stressed that although civic education was a separate subject in secondary school, its elements were also included in classes of other subjects (it was even more important in the primary school, where civic education was not a subject in the official curriculum; however, even in secondary schools during the history, literature and geography classes the greatest importance was placed on the Polish perspective on those topics). A method of civic education greatly valued by the proponents of this concept were the school excursions. They were considered a way of shaping character of the young people and toughening them up, in the process of preparation for the challenges of the adult life – such trips often connected visiting historically important places with accommodation in distant, remote, even wild surroundings. They were also treated as a useful tool in teaching several subjects at once – students gathered not only the knowledge about the historical and cultural importance of the places they visited, but also about architecture, geography, fauna and flora of the surrounding area. Another important tool in teaching civic education was the usage of state anniversaries. They were considered to be a good opportunity to teach history and stress the aspect of Polish fight for independence during the partition period. Meetings with veterans of such events (e.g. of January uprising or Piłsudski legions soldiers) and active participation in arranging and preparing the celebrations were useful educational method, providing the youth with the opportunity in active participation in such events, making them more than just passive recipients of information. The concept of state education, especially in its form propagated in the interwar period, was for many years criticized by numerous political and scientific circles. Such form of civic education was considered to be too close to indoctrination. On the one hand, it was seen as having too strong impact on the students’ personality; on the other hand, it could lead to backfire effect, discouraging the youth from learning Polish literature and history. In the ending of my dissertation I attempted to take a look at the varying evaluations of the interwar concept of civic education and at the possible effects of the methods used in Polish schools. The subject of the Second World War, Polish youngsters taking active part in the Polish Underground State and the methods of commemoration of the tragic events of that period matter a lot to me, as I work in the Warsaw Rising Museum and constantly discuss these topics with the contemporary youth. Therefore in the summary of my thesis I also discussed the question of the influence of the civic education on the 1920s and the 1930s on the attitudes of the Polish youth who attended schools during that period and later actively participated in the underground fight against the occupation of Poland.