Kultura alternatywna w Polsce 1978-1996. Wyobraźnia, samoorganizacja, komunikacja

Wyłonienie się kultury alternatywnej w Polsce może być lokalizowane w późnych latach sześćdziesiątych, kiedy to pojawiły się pierwsze grupy hipisowskie, a rosnąć zaczął ruch teatrów alternatywnych. Jednak znaczny wzrost tych fenomenów zauważyć można dziesięć lat później, około roku 1978, w którym miał miejsce pierwszy punkowy koncert i pierwszy międzynarodowy festiwal sztuki performatywnej w Polsce. W ciągu kilku lat podziemne kolektywy, wspólnoty i ruchy stworzyły bogatą sieć komunikacyjną, zwaną trzecim obiegiem kultury – alternatywnym wobec pierwszego, oficjalnego, jak również wobec drugiego, związanego z ruchem politycznej opozycji i kościołem. Kultura alternatywna sformowała szeroką i zróżnicowaną strukturę, złączoną wspólnym systemem wyobrażeń, podobnymi stylami doświadczania rzeczywistości, postawami i praktykami komunikacyjnymi. Pomimo rozwoju trzeciego obiegu kultury, ruchów spolecznych i praktyki sieciowania, kultura alternatywna w Polsce załamała się w okresie transformacji ustrojowej i uległa powolnej dezintegracji w ciągu lat dziewięćdziesiątych. Jednakże to, co określić można by jako porażkę kultury alternatywnej, było nie tylko skutkiem transformacji; było to częściowo spowodowane specyfiką praktyk komunikacyjnych, charakterystycznych dla tej formacji. Nieformalne i oddolne praktyki pozostawały bardzo nietrwałe, płynne i efemeryczne, co stanowiło taktyczną przewagę w latach osiemdziesiątych, lecz okazało się nieskuteczne w czasie agresywnej kapitalistycznej gospodarki i nowego, liberalnego modelu systemu politycznego. Całość rozprawy doktorskiej oprócz wstepu i zakończenia podzielona została na cztery główne rozdziały. W pierwszym rozdziale wyobraźnia alternatywna rozważana jest jako nie tylko zestaw obrazów, myśli, stylów, wrażeń i emocji z nimi związanych, lecz także swoisty, aktywny proces ponownego wyobrażania i stwarzania sytuacji międzyludzkich w świecie rzeczywistym. Wyjątkowy bricolage złożony z groteski i karnawalizacji z jednej, a orientalizacji zwyczajnych polskich krajobrazów z drugiej strony, wytwarzał alternatywne wzory percepcji i schematy zachowania tak w życiu codziennym, jak i podczas niezwykłych wydarzeń. Drugi rozdział dokładnie pokazuje, w jaki sposób społeczne praktyki przekształcały te wzory, schematy, tryby i procesy w przestrzenne i czasowe wymiary rzeczywistości społecznej. Celem tej części dysertacji było uchwycenie indywidualnych i zbiorowych doświadczeń czasoprzestrzennych na przykładach tak charakterystycznych jak koncerty, happeningi, walki, demonstracje, zabawy, spotkania, dyskusje, podróże i wędrówki. Wysiłki grup i wspólnot, włożone w stwarzanie ich własnych miejsc, takich jak kluby, galerie, skłoty, czy choćby wyrażane w krótkotrwałych okupacjach przestrzeni w aktach społecznego oporu, wiodły do społecznych konstrukcji nowych, alternatywnych rodzajów lokalności. Ekowioski zakładane w peryferyjnych regionach Polski, w chwiejnej równowadze ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym mogą stanowić dobry przykład, ilustrujący ten nowy typ lokalności oparty na fascynacji tym, co postrzegane było jako obce, pierwotne, dzikie, a poprzez to – spontaniczne i autentyczne. W trzecim rozdziale rozważane są społeczne praktyki samoorganizacji. Wiele z alternatywnych wydarzeń, takich jak koncerty, festiwale, spektakle i wystawy były faktycznie przeprowadzane z pomocą i pod kontrolą oficjalnych, socjalistycznych organizacji studenckich i młodzieżowych. Co więcej, socjalistyczny etos działaczostwa był powielany, niekiedy wręcz nieświadomie, przez alternatywne grupy i ruchy w ich działaniach i strukturach organizacyjnych. Ambiwalentny stosunek do tego etosu, jednocześnie potępianego jako komunistyczny lub sowiecki, i utrwalanego z powodów pragmatycznych, prowadził do dyskusji na temat alternatywnej tożsamości. W tej części dysertacji ruchy alternatywne zostały przeanalizowane również w wymiarach płci i klasy społecznej. Zagadnieniem podejmowanym w następnym rozdziale jest komunikacja w obrębie trzeciego obiegu kultury, który od początku skryty był w cieniu pierwszego i drugiego obiegu. Analiza objęła sposoby krążenia kaset, czasopism, broszur, a także społeczne i kulturowe konteksty zjawisk takich jak graffiti, happeningi, demonstracje młodzieżowe, twórczość artystyczna, literacka i muzyczna. Opisane zostały aktywności i wzajemna komunikacja alternatywnych grup i ruchów społecznych. Przeprowadzone rekonstrukcje pozwoliły pokazać, jakimi metodami w świecie sprzed komunikacji cyfrowej – telefonów komórkowych i internetu – za to w warunkach państwowej cenzury i kontroli, młodzi ludzie tworzyli między sobą sieci komunikacyjne. Wyniki badań pozwoliły zrozumieć specyfikę kultury alternatywnej w społecznych i kulturowych kontekstach Polskiej Republiki Ludowej i późniejszego okresu transformacji ustrojowej. Specyfika ta oparta była na nieformalnych, nieoficjalnych, dobrowolnych kontaktach między ludźmi, zazwyczaj efemerycznych, lecz intensywnych. Takie kontakty zawiązywano bezpośrednio, twarzą w twarz, lub też za pośrednictwem poczty. Dzięki nim powstawały całe rozległe sieci komunikacyjne. Zróżnicowane media, nośniki, techniki stosowane były w zależności od kontekstów sytuacyjnych. Młodzi ludzie ochoczo korzystali z zalet słowa mówionego i pisanego, obrazu, fotografii, instalacji. Różnorodne elementy łączono ze sobą za pomocą techniki kolażu. W efekcie tak bogatego zróżnicowania kultura alternatywna stanowiła sferę nieustannego dialogu między jej młodymi uczestnikami. Alternatywna młodzież potrafiła komunikować się poza zasięgiem państwowej kontroli, niezależnie od poglądów rodziców i kleru. Jednakże ogólna dezinstytucjonalizacja i nierówności wewnątrz alternatywnych wspólnot w latach dziewięćdziesiątych wiodły ku marginalizacji całego fenomenu. Trzeci obieg kultury okazał się zbyt efemeryczny i niesformalizowany, by przetrwać w dobie kapitalizmu.

Emergence of the alternative culture in Poland can be placed in late ’60s when the first hippie groups came into view and alternative theatre's movement began to grow. But huge development of these phenomenons has been evidenced ten years later, about 1978, when also the first punk concert and the first international performance art festival in Poland had place. In a few years underground collectives, communities and movements created great communication net called the third circulation of culture – alternative to the first, which was official, as well as to the second, connected with the political opposition movement and the church. The alternative culture formed a broad and diverse structure united by the common imaginative system, similar style of experiencing the reality, attitudes and communication practices. Despite the development of the third circulation of culture, social movements and the practice of networking, alternative culture in Poland collapsed during the period of political transition and was slowly disintegrating in the ’90s. However, what may be called the failure of the alternative culture was not only the result of the political transition; it was partially caused by the specificity of the communication practices characteristic of this formation. Spontaneous and grass roots practices remain very unstable, changeable and ephemeral, which was a tactical advantage in the ’80s, but turned out to be ineffective in the time of aggressive capitalist economy and new liberal model of political system. The whole doctoral dissertation besides introduction and conclusion is divided into four main chapters. In the first chapter alternative imagination is considered as not only packet of images, thoughts, aesthetics, impressions and emotions related to them, but also specific active process of re-imagining and re-creating interpersonal situations in real world. Unique bricolage of grotesque and carnivalization on the one hand and orientalization of ordinary Polish landscapes on the other have been building the alternative patterns of perception and the schemes of performances in both everyday life and extraordinary events. The second chapter shows exactly how social practices were converting these patterns, schemes, modes and processes into spacial and temporal dimensions of social reality. The aim of this part of dissertation was to grasp the individual and collective spatiotemporal experiences of such distinctive situations as concerts, happenings, struggles, demonstrations, parties, meetings, discussions, journeys and wanderings. The efforts of groups and communities put in creating their own places like clubs, galleries, squats, or even in temporal occupations of spaces in acts of resistance led to social constructions of new alternative modes of locality. Ecovillages found in periphery regions of Poland in fragile harmony with natural and social environment would be an appropriate example to illustrate this new type of locality based on fascination of what were perceived as strange, primitive, wild and therefore spontaneous and authentic. In the third chapter social practices of self-organization were put into consideration. Many of alternative events like concerts, festivals, spectacles and exhibitions were in fact arranged with support and under control of official socialist youth and students organization. Moreover, socialist activists' ethos was imitated, even without consciousness, by alternative groups and movements in their actions and structures. Ambiguous attitude toward this ethos, at the same time condemned as communist or soviet and followed up due to pragmatic reasons, led to discussions on alternative identity. In this part of dissertation alternative movements are also analysed in class and gender dimensions. Topic of the next chapter is communication in the the third circulation of culture which from its beginnings was hidden in a shadow of the first and the second circulation. The ways of circulation of cassettes, papers, leaflets were analysed as well as social and cultural contexts of graffiti, happenings, youth demonstrations, artistic, literary and music creations. Alternative groups and social movements, their activities and mutual communication were described. Reconstructions show, how communication nets were arising among young people in circumstances of absence of mobile phones and the Internet but under censorship and government control. The results of whole research have made opportunity to understand the specificity of the alternative culture in social and cultural contexts of the People Republic of Poland and later transition period. This specificity was based on informal, unofficial, voluntary contacts among people, usually ephemeral, but intensive. These contacts were made immediately, face to face, or indirectly, via mails. By this way broad communication nets were created. Varied media, materials and techniques were used due to different situations. Young people were gladly taking advantage of written and spoken word, pictures, photographies, installations. They were issuing their own papers and music cassettes, founding their own clubs and galleries. Heterogeneous elements were gathered by a collage technique. Through so broad variety the alternative culture was sphere of permanent dialogue among youngsters. Alternative youth were communicating outside of state control, independently from parents and the church opinions. However, lack of institutionalization and inequalities inside alternative communities led to marginalization of the whole phenomenon in the nineties. The third circulation of culture was too far spontaneous and informal, to remain under capitalism.