Inskrypcje ścienne z dolnego kościoła w Banganarti

Banganarti to niewielka miejscowość usytuowana na prawym brzegu Nilu w centralnej części Makurii – jednego z trzech średniowiecznych królestw nubijskich. Banganarti było oddalone 10 km na południe od stolicy tego królestwa – Starej Dongoli. Badania archeologiczne rozpoczęto tam w 2002 r. i do dziś prowadzone są przez polską misję archeologiczną kierowaną przez prof. Bogdana Żurawskiego. Już w pierwszych sezonach badacze odsłonili na stanowisku dwa kościoły, tzw. Górny i Dolny, zbudowane jeden na drugim. Pierwszy z nich był użytkowany w okresie pomiędzy VII a XI w. a drugi od XI do XIV w. Na wewnętrznych ścian obydwu kościołów odkryto liczne inskrypcje. Głównym celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest przygotowanie editio princeps tekstów odsłoniętych na ścianach Dolnego Kościoła. Praca składa się z trzech części. Pierwsza z nich zawiera podstawowe informacje dotyczące historii oraz kultury chrześcijańskich królestw nubijskich a także szczegółowy opis badań na stanowisku Banganarti. Ponadto poruszone zostały najważniejsze kwestie związane z opracowywanymi inskrypcjami takie jak ich rozmieszczenie we wnętrzu Dolnego Kościoła, stan zachowania, typologia, paleografia oraz język. Druga i zarazem zasadnicza cześć pracy to katalog zawierający wydanie krytyczne wszystkich odkrytych tekstów przygotowany z zachowaniem pełnego warsztatu epigraficznego. Każda inskrypcja zawierała szczegółowy opis (w tym położenie w kościele, dane metryczne, informacje o paleografii), transkrypcje tekstu, aparat krytyczny, tłumaczenie oraz szczegółowy komentarz skupiający się na różnych aspektach historycznych, społecznych lub kulturowych wynikających z omawianego tekstu. Na ścianach Dolnego Kościoła w Banganarti w sumie zostało zarejestrowanych 27 inskrypcji, pośród których można wyróżnić: teksty liturgiczne (6 napisów); legendy do malowideł (6 napisów); modlitwy prywatne (5 napisów); inskrypcje pielgrzymów (3 napisy); imiona archaniołów (2 napisy) oraz 5 tekstów niezidentyfikowanych. Pośród znalezionych tekstów na szczególną uwagę zasługują: dwie modlitwy do Archanioła Rafała w intencji Króla Zachariasza, modlitwa w intencji króla Abraama, który do tej pory znany był wyłącznie ze źródeł arabskich a także tekst odnoszący się do dogmy Trójcy Świętej. Jednak najbardziej interesująca i zarazem najbardziej spójna grupa inskrypcji znajduje się w centralnym pomieszczeniu zachodniego kompleksu, które usytuowane jest dokładnie naprzeciwko absydy, na przedłużeniu nawy głównej. Znaleziono tu aż dziewięć tekstów a przynajmniej sześć z nich są to teksty literackie o charakterze liturgicznym. Zapisane zostały wprawną ręką pismem, które można zakwalifikować jako pochylona majuskuła o ostrych łukach a wysokość poszczególnych liter w większości nie przekracza 0.5 cm. Tego typu pisma można się raczej spodziewać na kartach manuskryptów a nie na ścianie ciemnego pomieszczenia dającego tylko ograniczoną możliwość ich przeczytania. Wśród tych tekstów można zidentyfikować: kanon liturgiczny oraz strukturalny hymn przeznaczone na początek Wielkiego Postu, kolejny kanon na Sobotę Łazarza, serię krótkich troparionów związanych z procesją w Niedzielę Palmową oraz listę incipitów hymnów i psalmów o niejasnym przeznaczeniu. Mimo że dla większości z wymienionych tekstów trudno znaleźć dokładne paralele, wydaje się, że hymny odczytane na ścianach Banganarti związane są z tzw. nowym etapem hymnografii jerozolimskiej, manifestacją którego jest księga liturgiczna – Nowy Tropologion – zawierająca hymny liturgiczne na wszystkie święta cyklu stałego i ruchomego, która była w użyciu pomiędzy VII a IX w. Hymny z Banganarti znacząco powiększają kolekcję tekstów liturgicznych znanych z chrześcijańskiej Nubii a także, jak na razie, są jedynymi źródłami z tych terenów przybliżających nam celebracje Wielkiego Postu. Właśnie z tych względów ich analiza w szerszym kontekście jest podstawą trzeciej, analitycznej części niniejszej pracy.

Banganarti was a small village located on the right bank of the Nile river in the heart of one of three medieval Nubian kingdoms – Makuria, 10 km upriver from Old Dongola, the capital of the kingdom. The Polish Archaeological mission working under direction of Prof. Bogdan Żurawski has been conducting excavation there since 2002 and during this period discovered two churches one standing atop the other. Those buildings are referred to as the Lower and Upper Church. The first one was in use between 7th and 11th c. and the latter between 11th and 14th. On the inner walls of both buildings numerous inscriptions have been found. The main aim of the presented thesis is to prepare editio princeps of the inscriptions discovered in the Lower Church. The dissertation has a threefold structure. The first part is devoted to the basic information concerning the history and culture of Nubian kingdoms and primary information about the archaeological site under consideration. Furthermore, the most significant inscriptions-related issues are raised such as their arrangement in the interior of the Lower Church, state of preservation, typology, paleography and language. The second and principal part of the work is the catalog of the discovered inscriptions. Individual items are critically edited and presented in topographical order. Each text is transcribed in Greek according to the Leiden convention, translated into Polish and provided with critical apparatus and general commentary dealing with various historical, social and cultural aspects posed by the inscription. On the inner walls of the Lower Church in Banganarti 27 Greek inscriptions were found. Among them one can distinguish: liturgical texts (6 items); legends (6 items); private prayers (5 items); visitors’ inscriptions (3 items), names of archangels (2 items); and 5 unidentified texts. Among them the following are especially noteworthy: two consecutive prayers to Archangel Raphael for King Zacharias, prayer for King Abraam, so far known only from Arabic sources and a text related to the dogma of Holy Trinity. Nonetheless, the most remarkable group of inscriptions is located in one room – the central space of the western annex located exactly opposite the apse. Inscriptions found there seem to form a homogeneous group with all texts comprising liturgical hymns. They are written with skillful hand using pointed sloping majuscule with very small dimensions of letters measuring up to half a centimeter. This type of script would be expected in a manuscript rather than on a wall of a small and dark space, offering only limited possibility of reading. Among the texts, one can distinguish liturgical canon and structural hymn for the begging of Lent, other canon for Lazarus Saturday, series of short troparia connected with Palm Sunday procession and a list of hymns and psalms incipits. Though most of them do not have any exact parallels, most probably they correspond to the new stage of Hagiopolite hymnody manifestation of which is the hymn book – New Tropologion being in use between 7th and 9th c. Those texts significantly enlarge the modest collection of liturgica known from Christian Nubia and, so far, they are the only source introducing us to celebrations connected with the pre-Eastern period in Nubia.Therefore their analysis in a broader context is the basis of the third, analytical part of this work.