Społeczne uwarunkowania wykluczenia matematycznego w perspektywie wyborów międzyczasowych

Celem pracy doktorskiej było przedstawienie uwarunkowań społecznych procesu odchodzenia od matematyki, którego konsekwencją jest wykluczenie matematyczne. Przyjęto perspektywę teoretyczną wyborów międzyczasowych, czyli takich, gdzie jednostka podejmuje decyzje, które będą miały konsekwencje odroczone w czasie (znane też jako time-preference perspective), rozszerzone o czynniki stricte socjologiczne – z uwzględnieniem roli otoczenia społecznego ucznia. Praca rozpoczyna się od opisu stanu wiedzy na temat umiejętności matematycznych polskich uczniów oraz na temat badań nad postrzeganiem matematyki. Następnie opisano główne założenia badań nad podejmowaniem decyzji w czasie, ich genezę historyczną oraz główne wyniki badań nad dyskontowaniem odroczonych wypłat wraz z zastosowaniami tego podejścia, z wyszczególnieniem analiz zjawisk edukacyjnych. Kolejne rozdziały pracy poświęcone są omówieniu wyników badania jakościowego (wywiady fokusowe z maturzystami) i ilościowego (próba uczniów, nauczycieli i rodziców). Najpierw opisano jak matematykę postrzegają uczniowie – okazuje się, że podział na „humanistów” i „matematyków” jest żywo obecny w polskiej szkole, jest jednym z podstawowych elementów tożsamości uczniów co przekłada się na jej bardzo wysoki status. Następnie opisano koszty i korzyści związane z uczeniem się tego przedmiotu. Z jednej strony jest ona dla uczniów dużym wyzwaniem. Z drugiej zaś przydatność bieżąca matematyki była oceniana wyraźne słabiej niż przydatność długookresowa i co więcej, wyraźnie spada wraz z kolejnymi poziomami edukacji. W kolejnym rozdziale pracy opisane zostały wyniki dotyczące nauczycieli i rodziców i ich roli w budowaniu wizerunku matematyki. Zestawiono też wyniki dotyczące wizerunku matematyki w oczach uczniów, rodziców i nauczycieli. Rozdział ostatni skupia się wokół styku tych trzech środowisk. Analizowano, czy uczeń, który ma problemy z matematyką, ma się do kogo zwrócić po pomoc. Badano potencjalne i faktyczne zasoby pomocy i zestawiano je z perspektywą rodziców. Okazuje się, że o ile młodsi uczniowie zwracają się o pomoc przede wszytki do rodziców, o tyle potem ich rolę przejmują koledzy. Rola nauczycieli jest stabilna, ale są wskazywani dość rzadko. Rodzice z kolei przeceniają swoją rolę i są pewne przesłanki ku temu, że nie dość dobrze orientują się w sytuacji dzieci (choć wymaga to dalszych badań). Niepokojący jest wysoki odsetek uczniów, którzy potrzebowali pomocy, ale jej nie uzyskali – zgodnie z przyjętą teorią są najbardziej narażeni na ucieczkę od matematyki. Opisano też czynniki narażające na nieuzyskanie przemocy. Wydaje się, że opisane wyniki dają nadzieję na przydatność myślenia o problemach uczniów z matematyką w kategoriach stosowanych w badaniach nad dyskontowaniem – myślenie o kosztach, zyskach, korzyściach krótko- i długookresowych. Jednocześnie wyniki pokazują, że jeśli w przyszłości zostałaby podjęta próba formalnej konstrukcji takiego modelu, to warto włączyć do niego pierwiastek społeczny – czyli myśleć o strukturze preferencji z uwzględnieniem wpływu ważnych aktorów społecznych odpowiadających za wizerunek matematyki i mogących być ważnym źródłem zewnętrznej kontroli, która z kolei może zapobiec odwróceniu preferencji ucznia w czasie i wczesnemu wybraniu ścieżki prowadzącej do wykluczenia matematycznego. The aim of the thesis is to present social conditions of detachment from mathematics, the consequence of which is mathematical exclusion. I analyse the problem from the intertemporal choice perspective (also known as time-preference perspective) that is used to describe situations where an individual makes decisions that will have delayed consequences The basic model is extended by strictly sociological factors - including the role of the student’s social environment . The work begins with a description of the current state of knowledge on mathematical abilities of Polish students and a review of studies on the perception of mathematics. Then I describe the main results of studies on making decisions that involve costs and benefits experienced in the present and in future (intertemporal choices), the historical genesis of this approach and the main results of research on discounting of delayed gratifications. I also describe examples of applications of this approach, including the analysis of educational phenomena. Subsequent chapters are devoted to the discussion of the results of the qualitative (focus group interviews with students of last class of high school) and quantitative study (sample students, teachers and parents). At first, I describe how students perceive mathematics - it turns out that the distinction between "humanists" and "mathematicians" is vividly present in the Polish school, and it is one of the fundamental elements of the identity of students. Mathematics also has very high status among them. Then I describe the costs and benefits associated with learning of mathematics. On the one hand, it is a big challenge for students. On the other hand, the current usefulness of mathematics was assessed weaker than the long-term one, and moreover, it decreases with successive levels of education. In the next chapter, I present the results of the studies that concern teachers and parents and their role in building the image of mathematics. The results on perception of mathematics by students, parents and teachers are also listed. The last chapter focuses around the intersection of the three environments. I analyse whether a student who has problems with mathematics has anybody whom he could ask for help. Potential and actual resources of support were studied both from the perspective of parents and teachers. A worrying fact is the high percentage of children who needed help, but then did not receive it. According to the theory, they will be most likely to "escape" from mathematics. Factors that expose children for such a risk are also described. It seems that the results of the studies described in the thesis give hope for the thinking about the problems of students with mathematics in the categories used in research on discounting - thinking in terms of costs, profits, short- and long-term benefits. At the same time the results show that any attempt in the future for a formal construction of such a model is worth to include social factors in it. In other words, to think about the structure of preferences including the impact of major social actors who are responsible for the image of mathematics and who can be an important source of external control, which can prevent a reverse of preferences and early selection of the path leading to mathematical exclusion.