Collective Memory and the Sites of Memory in the Serbian Discourse on Old Serbia

Praca jest poświęcona analizie idei „starej (dawnej) Serbii” z perspektywy miejsc pamięci, traktowanych jako integralna część pamięci zbiorowej i obrazu historii. Termin „stara Serbia” w serbskim dyskursie narodowym oznacza krainy włączone do średniowiecznego państwa serbskiego, które w czasach obecności osmańskiej (od XV do XIX wieku) obejmowały przede wszystkim vilajet Kosowo, ale również częściowo ziemie vilajetów, Monastir (dziś Bitola) i Selanik (dziś Saloniki). W drugiej połowie XIX wieku (zwłaszcza po 1885 r.- wojna serbsko-bułgarska) dyskurs poświęcony „starej Serbii” był używany w celach propagandowych dla zaspokojenia serbskich aspiracji do tzw. zjednoczenia narodowego, a w istocie do uzasadnienia ekspansji na południe, w stronę Kosowa i Metohii oraz Macedonii, czemu miała służyć rewaloryzacja wizji imperium serbskiego cara(cesarza ) Stefana Dušana (1331-1355). W swojej pracy koncentruję się na serbskim widzeniu historii Bałkanów, poprzez analizę miejsc pamięci, traktowanych jako mitologemy oddzielające „nas” Serbów i „naszą” historię od „Innych”. „Inny” oznacza inne bałkańskie narody: Bułgarów i Greków, z którymi młode państwo serbskie prowadziło dyskusje o przyszłym podziale ziem imperium osmańskiego. Miejsca pamięci, którymi zajmuję się w pracy w kontekście idei „starej Serbii” to wydarzenia historyczne (np. bitwa pod Velbužd, bitwa na Kosowym Polu), terytoria (np. Prizren, Skopje, Prilep), postaci historyczne i mityczne (imperator Stefan Dušan, królewicz Marko ). Analiza miejsc pamieci została przeprowadzona w oparciu o teksty historyczne, literackie, podręczniki szkolne, ale równiez w oparciu o prace malarskie z przełomu XIX i XX wieku. Analiza umożliwiła mi prezentację charakterystycznego dla serbskich elit XIX wieku i później „historycznego myślenia“ , wiążącego się w istocie z wykorzystywaniem wiedzy histoirycznej i pamięci do doraźnych celów politycznych. Serbska perspektywa w moich badaniach ma bezpośrednie odniesienie do pojęcia „stara Serbia”, które wprowadza narodowy aspekt do historii Bałkanów, podobnie do paralelnych (opozycyjnych w stosunku do siebie ) pojęć, takich jak „sanstefańska Bułgaria” (bułgarska perspektywa) i “Megali Idea” (grecka perspektywa). Zapleczem teoretycznym mojej analizy jest koncepcja Pierre`a Nory i jego Les Lieux de Mémoire (1984-1992), ale w rzeczywistości miejsca pamięci traktuję szerzej jako „dziedzinę pamiętania” rozumianą jako synteza terytorió, miejsc i obiektów. Dziedzina pamiętania może obejmować trzy kategorie obiektów: topograficzne (terytoria i obiekty), odnoszące się do tradycji (wspólne świętowanie, sakralne, mityczne i rytualne scenariusze) i estetyczne (teksty artystyczne). Ta perspektywa umożliwia szersze rozumienie miejsc pamięci, nie tylko jako terytoriów, pomników, czy postaci mitycznych, ale także jako figur historycznych (figur pamięci, jako ważnych postaci odziedziczonych z dawnej lub bliskiej przeszłości poprzez które są postrzegane miejsca, obiekty, tradycje, wierzenia, tożsamość narodowa, tożsamość humanistyczna). Tym samym pamięć zbiorowa nie istnieje poprzez fakt historyczny znany zwykłym ludziom, ale poprzez wspólny (dla danej grupy/wspólnoty) obraz miejsc pamięci. U podstaw mojej rozprawy leży zatem próba odpowiedzi na pytanie jak kształtowała się nowoczesna serbska tożsamość? Ten ambitny zamiar został skonkretyzowany w postaci tezy bardziej szczegółowej: jak dyskurs o „starej Serbii” rozwinął się w mapę mentalną Serbów i w tej postaci oddziaływał na rozwój nowoczesnej serbskiej tożsamości narodowej na przełomie XIX i XX wieku? Stawiam również pytanie czy określenie „stara Serbia” istniało wśród Serbów przed 1800 rokiem, czyli zanim w drugiej połowie XIX wieku ukształtował się dyskurs o „starej Serbii”? Podstawę obrazu „starej Serbii” można znaleźć w siedemnastowiecznych i późniejszych historiach serbskich polihistorów, ustnej poezji epickiej, ale także w mapach geografów z Europy zachodniej. Głównym źródłem była jednak silna wśród serbskich elit kulturalnych i politycznych potrzeba utrwalenia przerwanej (przez okres obecności osmańskiej) ciągłości tradycji narodowej miedzy współczesnym i średniowiecznym państwem serbskim i włączenia (w narrację narodową) czternastowiecznego imperium cara Stefan Dušana. Łącznikiem dla tych dwu tradycji, współczesnego (dziewiętnastowiecznego) królestwa Serbii i średniowiecznego państwa serbskiego była właśnie tradycja „starej Serbii. Ta konstrukcja opierała się na historycznych terytoriach, wydarzeniach, figurach, a także na mitach jako nadających się do bardziej powszechnej adaptacji miejscach (dziedzinach ) pamięci, a tym samym stanowiących (w większym zakresie) podstawę (od)budowy narodu i kreacji świadomości w „starej Serbii”. Lepsze zrozumienie dyskursu o “starej Serbii” , wprowadza nową perspektywę do wspólnej Historii Bałkanów, a także daje podstawy dla szerszych, komparatystycznych badań nad rozwojem idei narodowej na Bałkanach, która opierała się na zmitologizowanym obrazie historii głęboko zakorzenionym w tradycjach narodowych regionu. Analiza piśmiennictwa poświęconego idei “starej Serbii” umożliwia także lepsze zrozumienie wykreowanych w XIX wieku na Bałkanach miejsc pamięci i ich recepcji wśród szerokiej publiczności. Okres romantyzmu próbował spopularyzować mity należące do epiki ludowej i uczynić je podstawowymi źródłami do badania historii czasów średniowiecza z uwagi na ich związki z imperium cara Dušana i Skopje jako jego stolicą, z jednej strony, oraz zmitologizowanym obrazem królewicza Marka z drugiej. Podstawę analizy stanowią dokumenty, podreczniki szkolne, wspomnienia, historie (polihistorów) i te teksty literackie, których tematem jest historia i kultura Bałkanów widziana z perspektywy miejsc pamieci , jak również wspólczesna sztuka serbska inspirowana ideą narodową. Oznacza to, że skupiłem swoje zainteresowania badawcze na symbolicznych użyciach przeszłości dla celów bieżących(doraźnych): na przykład badałem w jaki sposób autorzy wykorzystywali historię średniowiecznej Serbii, zwłaszcza okres imperium cara Dušana dla uzasadnienia serbskich pretensji do uzyskania dostępu do Morza Egejskiego. Mit imperium cara Dušana bardziej odpowiadał temu zadaniu niż mit bitwy kosowskiej z 1389 roku z wielu powodów: przede wszystkim z uwagi na potęgę i sławę państwa Dušana oraz granice polityczne jego imperium, które zaspokajały marzenia ówczesnych elit w Belgradzie. Geografia tego mitu była tożsama z planami odrodzonego państwa serbskiego, które chciało władać przestrzenia od doliny rzeki Moravy do doliny rzeki Vardar, czyli tzw. kregosłupem Półwyspu Bałkańskiego. Rozprawa jest poświęcona analizie świadomości przeszłości widzianej poprzez miejsca pamięci i ich recepcję wśród serbskiego społeczeństwa, co leży u podstaw kreacji tradycji, obrazu Innego, wspólnej pamięci i procesów związanych z ich reinterpretacją. Analiza źródeł opiera się na trzech segmentach: pierwszy skupia się na autorach piszących o historii w kontekście idei „starej Serbii”; drugi jest poświęcony instytucjonalizacji miejsc pamięci związanych ze „starą Serbią” czyli analizie dyskursu edukacyjnego(podręczniki szkolne) ; ostatni zajmuje się popularną (na poziomie masowego odbiorcy) interpretacją obrazu „starej Serbii” w oparciu o szeroko rozumiane teksty sztuki (malarstwo, prasę).

This thesis deals with the sites of memory important for understanding Serbian national discourse on “Old Serbia”, as a collective memory and an image of history incorporating dominant view of the Balkan’s past from the 14th century onwards. The term “Old Serbia” in the Serbian national discourse describes the lands once included in the medieval state of Serbia, but under the Ottoman rule from the 15th until the 20th century, mostly the territory of the Ottoman vilayet (province) Kosovo, extended on the parts of vilayets Monastir (Bitola) and Selanik (Thessaloniki). In the second part of the 19th century (particularly after 1885) the discourse of Old Serbia was used to back up propaganda for Serbian aspiration of the national unification and state expansion to the south (Kosovo and Metohija, Macedonia), with the vision of Stefan Dušan’s (1331-1355) empire revival in prospect. The thesis concentrates on the Serbian perspective of the Balkan history, through the analysis of sites of memory, which were seen as mythologems separating “us” (Serbs and their history) from “others”. The “others” here means the other Balkan nations, Bulgarians and Greeks, with whom young Serbian state had disputes over the future partition of the Ottoman Empire. These sites of memory are historical events (the battle of Velbužd, the battle of Kosovo), places (Prizren, Skopje, Prilep), historical and mythological images (Emperor Stefan Dušan, Marko Kraljević), seen in the context of Old Serbia. This perspective is analyzed through its materialization in the historical and literary texts, school textbooks, but also in some works of art, published or created in the 19th and early 20th century. It provides a detailed insight into the “historical thinking” in Serbia in the 19th century and beyond, in an effort to show how contemporary elites have used and misused historical knowledge and memory of the past, for the very modern purposes. The Serbian perspective of this research problem is in direct relation to the term Old Serbia, which emphasizes national dimension in comprehending Balkan’s history, similar by its nature to the Bulgarian (“San Stefano Bulgaria”) and Greek (“Megali Idea”) points of view, but, at the same time, functionally completely opposed to them. Theoretically, the thesis highlights the discourse introduced by Pierre Nora with his Les Lieux de Mémoire (1984-1992), but here applied in a broader context, closer to the term “realms of memory” understood as a synthesis of memory areas, memory sites and memory objects. The realms of memory can be classified in three categories: topographic and material (topographic areas and objects); traditional (collective holidays, adorations and repetitions of sacral, mystical and ritual scenarios); aesthetic works and texts (literary and other artistic works). Particular attention is devoted to the importance of the (collective) memory in shaping collective identity and image of history, as well as to identifying internal differentiation in the discourse of Old Serbia in the Serbian society. This approach allows wider understanding of the sites of memory, as not just historical places, memorials or mythical images, but also historical figures (figures of memory, as important persons inherited from distant or recent history with whom certain places, objects, traditions, cultures, beliefs, national identities and identities of humanity are related) or events which have shaped collective memory of a nation and its modern identity. The collective memory, therefore, could not exist on the historical facts known to common people, but it could on the shared images of the sites of memory. In the core of this dissertation lays the effort of showing how modern Serbian national identity has developed. This ambitious concept is break down to the more concrete questions and hypothesis. The main question of this project is: How had discourse on Old Serbia evolved as a mental map of the Serbs and influenced development of modern Serbian national identity in the late 19th and early 20th century? The hypothesis is that although the notion of Old Serbia among the Serbs existed before 1800s, the discourse on Old Serbia was created in the second part of the 19th century. The foundation of this image of Old Serbia could be traced in older histories, 17th century and later, and oral epic poetry, but also in some geographical maps made in the Western Europe. The main source of this development was the contemporary Serbian intellectual, cultural and political elite and its construction of the unbroken national continuity and identity between the modern and medieval Serbian states, particularly with the 14th century kingdom and empire of the Emperor Stefan Dušan. The bond between these two traditions, of modern Kingdom of Serbia and medieval Serbian state, was the tradition of Old Serbia. This construction was based on framing well known historical places, events, figures, as well myths, as widely adopted sites (or realms) of memory and as a major points of national identification and, subsequently, of nation building in Serbia and for creating national awareness in Old Serbia. The questions related to territory, language, even identity and history, in the 21st century pose great discourses in the Balkans, usually in the negative connotation of political abuses. That is why it is important to stress the development of ideas and powerful “mental forces”, like collective memories and identities, influencing the Balkans from the 19th century until present times. The better understanding of the discourse of Old Serbia, among other things, provides new perspectives of common Balkan’s history and make the foundation for broader comparative research on the development of national ideas in the Balkans. These concepts were based on the certain historical consciousness, as a mythological image of history deeply inherited in the national feelings and traditions. The analyses of authors writing about Old Serbia provides better understanding of sites of memory in the 19th century Balkans and their reception among broader public. Romanticism had tried to make popular epic myths reasonable and placed them as primary sources of the national history of the medieval times, with the geographic territory of Old Serbia as the center of interests for these authors, because of its connection with the empire of the Emperor Dušan and the city of Skopje as its major capital, on the one hand, and mythological image of Prince Marko (Kraljević Marko) on the other. The core of research process is the analyses of manuscripts, textbooks, memoirs, histories and those literary texts which deal with the cultures and history of the Balkans from the perspective of sites of memory, as well as contemporary Serbian literature and art inspired by past or national idea. That means that I kept my focus on the symbolic usage of the past for the present purposes: for example, how the authors had used the history of medieval Serbia, especially of the empire created by Emperor Dušan, as an argument in justifying Serbian pretensions in the south. The myth of Dušan's empire was more appropriate for this task than, for instance, the myth of the Kosovo battle of 1389, for several reasons: it was connected with the power and glory of the Serbian ruler and arms; the political borders of Dušan's empire superseded the highest dreams in Belgrade of expansion to the south; the geography of this myth was identical to the aims of the modern Serbia to rule the valleys of both Morava and Vardar (the socalled backbone of the Balkan peninsula). The thesis analyzes historical awareness of the past, through the sites of memory and their reception in Serbian society, which, subsequently, led to the “creation” of traditions, images of other, shared memories and processes of rememorization of the important national sites of memory. The analyses of sources is based on three segments: the first one concentrates on authors writing about the history in the context of Old Serbia; the second is dedicated to the institutionalization of sites of memory connected with Old Serbia (like textbooks); the last one deals with the popular interpretation of the image of Old Serbia (works of art, poetry, media).