Idea nowego człowieka w kulturze rosyjskiej

Rozprawa doktorska ukazuje proces przemiany antropologicznej, jaka zachodzi w kulturze rosyjskiej od drugiej połowy XIX wieku do czasów współczesnych. Rdzeniem pracy jest ludzka istota, a szczególnie rola, którą odgrywa ona – w aspekcie zarówno jednostkowym, jak i grupowym – w tworzeniu oraz przyswajaniu mechanizmów kultury. Ukazane zostały tu mechanizmy kształtowania się człowieka pod wpływem idei i ideologii, prowadzące do przekształcenia idealnej (utopijnej) wizji człowieczeństwa we własne przeciwieństwo – degradację świadomości. Proces ten znajduje swoje odzwierciedlenie w rozwoju rosyjskiej kultury. Analiza kolejnych etapów antropologicznego eksperymentu (początkowo w teorii, a następnie w praktyce) ma dostarczyć odpowiedzi na pytania o to, czy moŜliwe jest ukształtowanie nowego człowieka w wymiarze ontologicznym i aksjologicznym, a takŜe, co sprawia, Ŝe człowiek pragnie ingerować w naturalny proces rozwoju gatunku ludzkiego, decydując się na podjęcie próby dostosowania świata do wytworów własnego umysłu. Pierwsza część pracy dotyczy stworzonej przez Mikołaja Czernyszewskiego koncepcji rozumnego egoisty. Punktem wyjścia jest tutaj przedstawienie „zasady antropologicznej” – fundamentu poglądów myśliciela – zrodzonej pod wpływem ateistyczno-materialistycznej filozofii Ludwika Feuerbacha, tak odmiennej na gruncie ukształtowanej przez religię kultury prawosławnej. Zgodnie z tą zasadą, nauka obala wszelką myśl o dualistycznej koncepcji człowieka, przedstawiając go jako twór przyrody, w którym aspekt materialny i duchowy tworzą jedność. Koncepcja ta wpłynęła na powstanie koncepcji nowego człowieka, który został opisany przez Czernyszewskiego w „podręczniku Ŝycia” rozumnego egoisty – ksiąŜce Co robić? – powieści ideologicznej odzianej w szaty romansu, który to zabieg miał maskować przed carską cenzurą jej prawdziwy cel – oddziaływanie na świadomość społeczną i kształtowanie nowych ludzi – twórców nowego świata – królestwa boŜego na ziemi bez Boga. Nowi ludzie, poświęcając się dla dobra innych i tworząc nowe warunki społeczne, działają w ten sposób na swoją własną korzyść. Kolejne stadium nowego człowieka to homo sovieticusa – fundament ideologii komunistycznej, którego inicjatorem był Włodzimierz Lenin, pragnący dostosować idee Czernyszewskiego do własnej wizji. Rozpoczął on próbę urzeczywistnienia swych koncepcji na drodze „naukowego” (jak oficjalnie głoszono) eksperymentu, który – mając więcej wspólnego z magią aniŜeli naukowymi badaniami – kosztował Ŝycie miliony ludzkich istnień. Niezwykle istotną rolę (oprócz pedagogiki) odgrywała w tym procesie sztuka. Tworzono ją w duchu realizmu socjalistycznego - doktryny nakazującej ukazywanie poŜądanej „świetlanej przyszłości” jako stanu faktycznie istniejącego – co czyniło zeń skuteczne narzędzie kształtowania nowej świadomości. Centralne miejsce zajmowała „najwaŜniejsza ze sztuk”, czyli kinematografia, której tak wysoka ranga w Związku Radzieckim związana była z powszechnym analfabetyzmem. Kolejnym waŜnym zjawiskiem jest zideologizowana kultura, pełniąca rolę surogatu religii; jako Ŝe w „oświeconym” ustroju nie mogło być miejsca na jakikolwiek przejaw wiary w transcendencję, postanowiono zastąpić ją komunistyczną ideologią, kształtowaną na wzór religii prawosławnej, która posiadała własny rytualny język – nowomowę. Karol Marks staje się tutaj prorokiem – nosicielem prawdy objawionej, którą przekazuje najwyŜszemu kapłanowi – Leninowi, a ten z kolei – partii, która uświadamia ją pozostałym ludziom radzieckim. Zaniechanie poszukiwania Boga było warunkiem przeobraŜenia rzeczywistości – stworzenia w Rosji ateistycznego raju za sprawą podporządkowania sobie wszechświata dzięki nauce i technologii. W wyniku takiego podejścia odrzucono wartość istoty ludzkiej jako jedynej i niepowtarzalnej, redukując indywidualny wymiar człowieka do bezosobowego kolektywu. Idea ta doprowadziła jednak do totalnego zniewolenia, w którym ludzkie zachowania, czyny, a nawet myśli poddawane były odgórnemu sterowaniu i kontroli. Człowiek radziecki tracił więc stopniowo własną osobowość; stosowane środki przymusu zaczęły budowany raj przekształcać w piekło, człowieka zaś w „śrubkę” - bezrefleksyjny automat, karykaturę marzeń o nowym człowieku i nowym świecie – istotę ułomną, chwiejny fundament systemu. Po upadku Związku Radzieckiego przestała istnieć jedyna metoda twórcza (socrealizm), nastąpiło „odpaństwowienie” sztuki, a twórcy zostali uwolnieni spod narzuconego przez państwo i partię jarzma ideologii. Zaczęły działać prawa wolnego rynku, a nacisk ideologiczny zastąpiony został przez przymus ekonomiczny, który sprawił, Ŝe sztuka, pełniąca w państwie totalitarnym rolę instrumentu „inŜynierii dusz”, poddana została totalnej władzy pieniądza, prowadzącej z kolei do rozwoju kultury masowej. W owej rzeczywistości na plan pierwszy wysunęły się dwa nurty – nowy realizm (odrzucający kolektywność, koncentrujący się na losach jednostkowych i społecznych patologiach) oraz postmodernizm - wywodzący się z przekonania, Ŝe w literaturze wykorzystane zostały juŜ wszystkie moŜliwe motywy i tematy, w związku z czym jej zadanie w czasach współczesnych sprowadza się jedynie do parodiowania samej siebie oraz wyśmiewania wszystkiego, co do tej pory zostało powiedziane. W takich warunkach zaczyna tworzyć Wiktor Pielewin – pisarz, którego twórczość posiada cechy zarówno postmodernizmu, jak i nowego realizmu. Najwłaściwszym więc będzie określenie tego autora mianem postrealisty – twórcy zwracającego się ku uniwersalizmowi i poszukującego w chaosie sensu. Pisarza charakteryzuje bowiem wyostrzony zmysł obserwatora, a wpisana w kontekst konkretnych realiów czasoprzestrzennych fikcja literacka ukazuje (w przeciwieństwie do większości postmodernistycznych utworów) ból i gorycz istnienia oraz próbę wyjścia z impasu skomplikowanych realiów. Taka właśnie – postmodernistycznorealistyczna – jest najsłynniejsza powieść Pielewina – Generation ‘P’, której główny bohater nie potrafi odnaleźć się w nowej rzeczywistości, jaka zaistniała w Rosji po upadku ustroju komunistycznego. Jest to opowieść o pokoleniu pepsi – generacji lat sześćdziesiątych, której przedstawiciele, marzący w czasach Związku Radzieckiego o Stanach Zjednoczonych – niedostępnej utopijnej krainie – doświadczają przenikania amerykańskiej rzeczywistości do niegdyś hermetycznego państwa radzieckiego. Rdzeń powieści stanowi dokonujące się za sprawą działalności środków masowego przekazu fałszowanie rzeczywistości, które dokonuje się za sprawą reklamowej perswazji. Powieść ta jest przestrogą dla przedstawicieli młodego pokolenia, których Ŝyciową orientację formułuje telewizja i reklama, jest głosem uświadamiającym niebezpieczeństwo przekształcenia ludzi w sterowane roboty, określane przez Pielewin mianem homo zapiens. Ten nowy człowiek to niewolnik wirtualnej iluzji, który, przenosząc się w świat medialny, zyskuje nową toŜsamość, postrzegającą reklamowane potrzeby jako swoje własne. Pielewin to fotograf i diagnosta rzeczywistości, który – łącząc elementy realizmu i postmodernizmu – zobrazował rozległe obszary realiów współczesnej Rosji. Nie jest to jednak obraz budujący, w związku z czym autor stawia pytania o przyszłość kraju, a takŜe o to, czy nie jest juŜ za późno na ratunek – znalezienie drogi wyprowadzającej z chaosu, w jakim znalazła się jego ojczyzna. Odpowiedzi jednakŜe nie udziela, pozostawiając to zadanie czytelnikowi. Rozdział czwarty został pomyślany jako całościowe ujęcie problemu przemiany idei antropologicznej w kulturze rosyjskiej i – w przeciwieństwie do rozdziałów wcześniejszych, ukazujących kolejne stadia procesu rozwojowego nowej istoty – odnosząc się do poprzednich, ukazuje najistotniejsze problemy człowieczeństwa na tle utopijnych załoŜeń, prowadzących – w drodze prób ich urzeczywistnienia – do dehumanizacji. Nie wielka historia i nie tworzący ją przywódcy są w niniejszej rozprawie doktorskiej najwaŜniejsi, lecz najmniejsza komórka społeczeństwa, czyli człowiek – istota, która jako jednostka poddana zostaje eksperymentowi przemiany antropologicznej. Takie ujęcie tematu prowadzi do postawienia w zakończeniu pytań o przyszłość nie tylko Rosjan, ale ludzkości w ogóle – pytań, które zrodziły się pod wpływem studiów nad historycznym rozwojem koncepcji nowego człowieka. Pytania te stanowić mają asumpt do dalszych poszukiwań i przemyśleń – nie tylko autora, ale takŜe (czy raczej przede wszystkim) czytelnika. Dysertacja ta przedstawia kształtowanie się nowej jednostki antropologicznej jako ciągły i płynny proces, w którym kolejne stadia rozwojowe wynikają z idei wcześniejszych. Ewolucja ta (a moŜe raczej regres) została zainicjowana na początku drugiej połowy XIX wieku i trwa do tej pory; dokąd prowadzi – na chwilę obecną przewidzieć nie sposób.

This PhD dissertation concerns the process of anthropological transformation which has been taking place in Russian culture since the second half of the 19th century. Creating and adopting cultural mechanisms (such as ideas and ideologies) and the influence they have on shaping human mind is the most important problem in the thesis. In the end the result turns out to be totally different than the desired one – becomes his own antithesis, causing enslavement and distortion of human consciousness instead of creating a perfect world. What is simple in theory, is not in reality, and Russian culture is one of the best examples of this fact. Analysis of the next stages of the anthropological experiment is supposed to deliver answers, whether it is possible to create new people or it is only a pointless desire, as well as what makes people believe they should interfere in the natural process of human evolution, deciding to make an attempt to adapt the world to their own imagination. Chapter one presents a concept of rational egoist created by Russian writer and philosopher Nikolay Chernyshevsky in the second half of the 19th century. Under influence of atheistic and materialistic philosophy of Ludwig Feuerbach, he claimed that people are nothing more than material body, and science (not religion) is the only way to explain the world and sense of human existence and behaviour, what makes this new type of human beings totally separated from God and Christian values (so important in Russia at that time). According to his conception it is possible to create an atheistic society – a kingdom of human mind. This new man is an entity who lives for other people and whose life is based on a common purpose –creating paradise on earth, “God’s empire without God”. The concept was described in a book What is to be done?, which became a kind of “gospel” to the revolutionary movement trying to make Chernyshevsky’s dream come true. The project failed, but became an inspiration to Russian Marxists. Next stage of the new man (presented in chapter two) appears to be homo sovieticus – foundation of the communist ideology – created by Vladimir Lenin. Chernyshevsky created only a theory, on contrary Lenin had a strong desire to make that happen, starting after the October Revolution 1917 an ideological fight against old ideologies, politics, economy and religion. The latter one was compared to alcohol or narcotics – stimulants causing distorted perception of reality. The Bolsheviks reckoned that it was possible to fully understand the surrounding reality and rule the world only thanks to development of science and technology (not religion, that is why they treated belief in God as the biggest obstacle to govern the whole universe), and make the greatest dream of humanity come true by creating paradise on earth. However, paradoxically, denying religion, communists worshipped matter the same way as a faithful man worships God, making communism a new religion, which final purpose was to create a new human being – to change people into “gods”. The citizens of the Soviet Union were to participate in creation of heaven, where God is completely unnecessary, but “helping hand” of the government led to intensification of terror, which started to turn the building paradise into hell. Homo sovieticus became a man of fear, compelled to act according to “Big Brother’s” ideology and its “newspeak”. It made people wear masks in order to avoid punishment or simply to make their own lives easier; they turned into cynics pretending their devotion to the government. Therefore communists utopia could not be created, still remaining – according to its definition – “a beautiful place which does not exist”. Chapter three concern the situation in Russia after the collapse of the USSR, presented by contemporary Russian writer Victor Pelevin in his most famous book Generation ‘P’. The author creates a new type of human being, called homo zapiens. This new entity, who appears to be a result of a mass-cultural evolutionary process, seems to be completely unable to perceive the difference between reality and illusion created by television. The author, using irony, sarcasm, grotesque and metaphors, describes the new Russian society, which consists of people who live in a “virtual abyss”. According to Pelevin, people have lost their sense of life; they live in a world, where technology has become a religion, God has been replaced by a new idol – money, and the values like good, truth or beauty do not count anymore; and even more – the values do not exist at all. Last chapter (four) concerns the new human being in his developing process based on utopia, which – as the history shows – becomes dystopia, where a beautiful theoretical vision of earthly heaven changes into real hell. It is not possible to create paradise, because not everyone wants to live in the “land of plenty”, and human being has the right to refuse happiness. Does forced happiness even make any sense? Are all people reasonable? Fyodor Dostoyevsky says “no” to these question – in his opinion everybody has free will, and wants to live spontaneously; looking back we can notice that history is an example of everything that can be born in totally distorted minds, everything except it is rational.