Problemy państwa i władzy w myśli społeczno-politycznej krakowskich konserwatystów w latach 1866-1895

W pracy podejmuje się próbę prezentacji i analizy wybranych problemów społeczno-politycznych występujących w pracach krakowskich konserwatystów, tj. J. Szujskiego, M. Bobrzyńskiego, S. Tarnowskiego, S. Koźmiana. Wybór problematyki wyłonił się w toku lektury prac Stańczyków, ale także powiązanych z nimi autorów, jak np. W. Kalinki, P. Popiela i S. Smolki. Wyodrębnione problemy badawcze pozwoliły nadać pracy ukierunkowaną strukturę. Każdemu problemowi – odpowiedzialności politycznej, polityce realnej, państwu, demokracji, kulturze i edukacji politycznej – przyporządkowano jeden rozdział. Kolejność zagadnień odpowiada tokowi przeprowadzanego wywodu – wnioski formułowane w podsumowaniu każdego z rozdziałów prowadzą do rozważań podejmowanych w kolejnych. Zastosowana metoda badawcza wynika ze specyfiki analizowanego materiału. Opiera się ona głównie na teorii interpretacji, którą w dziedzinie nauk społecznych rozwinęli m.in. H. G. Gadamer, M. Oakeshott, podejmując dialog z tekstami kultury i stawiając sobie za cel poszerzenie rozumienia przez poszukiwanie ciągłości społecznej i kulturowej w historii i tradycji. Rozdział pierwszy poświęcono kluczowej dla społeczno-politycznej doktryny Stańczyków kategorii odpowiedzialności, która - jako wartość i kategoria moralna – zobowiązuje do działań skutecznych, choć z konieczności ograniczonych. Pojęcie odpowiedzialności interpretuje się również jako odpowiedź na wyzwoleńczo-liberalne tendencje epoki, które znalazły wyraz w społeczno-filozoficznych przemianach drugiej połowy dziewiętnastego wieku. W tym czasie obrona wartości chrześcijańskich i walka o polską niepodległość stały się wyrazem sprzeciwu wobec rozwijającego się materializmu, utylitaryzmu i relatywizmu. W rozdziale drugim podjęto problematykę polityki realnej. Przeprowadzone badania potwierdziły, że dla krakowskich konserwatystów w dziejach polityki polskiej czynnik „idealistyczny” zdominował czynnik „rzeczowy”. Określając ten pierwszy mianem tradycji sarmackiej bądź romantycznej, przeciwstawili mu wzorzec jagielloński, uobecniający cechy polityki realnej. Trzeci rozdział koncentruje się wokół zagadnień związanych z tzw. silnym państwem. W aspekcie problemowym kontynuację rozważań niniejszego rozdziału stanowi rozdział czwarty, który przedstawia poglądy Stańczyków na teorię i praktykę demokracji. Silne państwo cechuje się obecnością kilku czynników, które wspierają ład w państwie przez zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, wierność wartościom tworzącym tożsamość narodową, umiejętność właściwego doboru środków do realizacji celów, wspieranie się na potencjale własnym, stały kontakt i porozumienie między rządzącymi i rządzonymi. Z przebadanych problemów wynika również, iż koncepcja silnej władzy stanowi niezbędną przesłankę dobrze funkcjonującej demokracji. W jej ramach – co przedstawia się w rozdziale piątym – równie ważną rolę odgrywa kultura i edukacja polityczna, ukierunkowana na wzmacnianie tendencji propaństwowych i kulturę obywatelskiej odpowiedzialności. W zakończeniu pracy przedstawiono postulat uzupełnienia określeń „Stańczycy” i „krakowscy konserwatyści” o termin „krakowscy realiści”. W uzasadnieniu przywołuje się istotną dla Autorki cechę krakowskich działaczy, którzy choć w wielu zagadnieniach różnili się poglądami, pod względem metody i działania w obszarze polityki pozostawali niezmiennie jednomyślni.

This diploma work aims at presentation and analysis of selected socio-political issues presented in the publications of Cracovian conservatists i.e. J. Szujski, M. Bobrzyński, S. Tarnowski and S. Koźmian. The choice of these issues is the result of reading the works of a grouping called 'Stańczycy' (plural of 'Stańczyk') and authors related to this group such as W. Kalinka, P. Popiel and S. Smolka. The issues chosen for the analysis enabled the author to create a framework for this diploma paper. Each aspect - political responsibility, Realpolitik, the state, democracy, political culture and education - has been described in a separate chapter. The order of presented issues is related to the exposition - the conclusions reached at the end of one chapter are linked to the discussion on another issue in the following chapter. The research method applied in this work is specific to the analysed material and is mostly based on the theory of interpretation which was developed by writers of social studies, inter alia, H.G. Gadamer and M. Oakenshott, who attempted to improve understanding by reflecting on various written works and searching for social and cultural continuity in both history and tradition. The first chapter is focused on responsibility as a moral category and quality that was of great importance to socio-political doctrine of the 'Stańczycy' grouping, and which binds one to act effectively, but, to a certain extent, in a limited way. The term 'responsibility' is also interpreted as an answer to liberation and liberal tendencies of the 19th century visible in the socio-philosophical changes in those times when defending christian values and fighting for Polish independence served as signs of protest against expanding materialism, utilitarianism and relativism. The second chapter is related to Realpolitik. The conducted research into Cracovian conservatists confirmed that, in their view, the 'idealistic factor' dominated the 'materialistic' one in the Polish political history. The 'idealistic factor' was described as the Polish gentry or romantic tradition and was confronted with the Jaggielonian model present in the characteristic of Realpolitik. The third chapter deals with issues related to the so-called strong state. Within the framework of this diploma paper, the fourth chapter is the continuation of the analysis of the aspects mentioned in the third chapter as it presents the views of the 'Stańczycy' grouping on the theory and application of democracy. Strong state is characterised by the presence of several factors that maintain order within the state by assuring the internal and external security, uphold values that constitute national identity, enable proper selection of means to complete set aims, support proprietary capabilities, provide lasting communication and understanding between the governing and the governed. Other foundings also stipulate that strong state is an essential factor in a properly functioning democracy. Political culture and education plays similarly pivotal role - as shown in the fifth chapter - when directed at strengthening civil responsibility as well as pro-national tendencies. The summary of this diploma work presents a postulate to add a term 'Cracovian realists' to the already functioning 'Stańczycy' and 'Cracovian conservatists'. The author finds a particular characteristic of the Cracovian activists to be of significance. Although the group had differing views on many issues, in terms of methods and actions related to politics they remained unanimous.