Restytucja heroiczno-ofiarniczej męskości w kinie pamięci narodowej – biografia filmowa a „Generał Nil” Ryszarda Bugajskiego

Przełomy historyczne znajdują swoje przełożenie w relacjach płci. Po obaleniu komunizmu w państwach postsowieckich doszło do uwidocznienia się nacjonalizmów. Zaznaczająca się w ich obrębie preferencja dla tradycyjnych ról i podziałów w obszarze płci znalazła swoje odzwierciedlenie w kinie. Rozwijający się od 2007 roku w kinie polskim nurt kina pamięci narodowej wpisał się w ten sposób myślenia. W takich filmach jak Katyń (reż. Andrzej Wajda, 2007), Generał Nil (reż. Ryszard Bugajski, 2009) czy Róża (reż. Wojciech Smarzowski, 2011) daje się zauważyć próba reaktywacji powstałych w XIX wieku na ziemiach polskich i kultywowanych już wcześniej w kinie mitów. W odniesieniu do kobiet jest to mit matki Polki, w odniesieniu do mężczyzn – mit wojownika-rycerza gotowego oddać życie za ojczyznę. Symptomatyczne w tym względzie są biografie przywołujące postacie mężczyzn, które wpisują się w nurt kina pamięci narodowej. W artykule chciałabym zanalizować ten fenomen, odwołując się przede wszystkim do przykładu filmu Ryszarda Bugajskiego. Zamierzam przy tym zwrócić szczególną uwagę na reaktywację dominującego wzorca męskości. Generał Nil bowiem stanowi ciekawy przykład restytucji mitu heroicznej męskości wpisanej w mesjanistyczno-chrystologiczny kontekst. Ramę metodologiczną tekstu stanowią teoria kina gatunków oraz genderowo zorientowane badania nad filmem wzbogacone o wątek refleksji dotyczący powiązania płci i narodu. W odniesieniu do kina gatunków korzystam przede wszystkim z refleksji nad formułą kina biograficznego, sytuującego się w obrębie kina historycznego. Przy czym nacisk kładę nie na artystyczny i estetyczny wymiar kina biograficznego[1], interesuje mnie raczej społeczne użycie biografii filmowych. Jeśli chodzi o kwestie genderowe, to punkt odniesienia stanowią dla mnie badania prowadzone w ramach projektu „Męskość w literaturze i kulturze polskiej od XIX wieku do współczesności” realizowanego na Uniwersytecie Śląskim pod kierunkiem prof. dr. hab. Adama Dziadka[2]. Silnie zaznacza się w nich podejście wypracowane przez Raewyn Connell na gruncie nauk społecznych, aplikowane jednak również w naukach humanistycznych. Drugi istotny element w tych badaniach stanowi psychoanaliza oraz poststrukturalizm Michela Foucaulta. Celem artykułu jest przyjrzenie się technikom zastosowanym przez Ryszarda Bugajskiego w Generale Nilu w celu restytucji dominującej męskości rozumianej w polskim kontekście jako mit rycerza, którego życie podporządkowane jest ojczyźnie i którego śmierć za nią w dalszej perspektywie przynosi jej niepodległość i wolność. Aspekt mesjanistyczny silnie przy tym skorelowany zostaje z figurą i cierpieniem Chrystusa. W pierwszej części artykułu omówię koncepcję męskości oraz pobieżnie nakreślę wzorzec polskiej hegemonicznej męskości głównie w aspekcie historycznym, odwołując się przy tym do efektów badań związanych ze wspomnianym projektem akademików. Następnie pokrótce scharakteryzuję nurt kina pamięci narodowej oraz gatunek kina biograficznego w jego klasycznym wydaniu. Wreszcie przejdę do problemowej analizy Generała Nila. Przyglądając się trzem kwestiom – wyborowi materiału biograficznego, charakterystyce postaci generała oraz ostatniej części filmu – postaram się objaśnić, w jaki sposób Bugajski restytuuje wzorzec heroicznej męskości, wykorzystując do tego postać i losy Augusta Emila Fieldorfa.