Czas w wierszu wolnym. Na przykładzie poezji Pierre’a Reverdiego i tłumaczeń Julii Hartwig

Czas jest jednym z podstawowych tematów podejmowanych w refleksji artystycznej. W poezji bywa on wyrażany za pomocą rozmaitych figur i motywów, konstytuujących czasoprzestrzenny model świata, a także dzięki specyficznej, tekstowej strukturze utworu, generującej wrażenie przepływu lub zatrzymania temporalności. Wiersz wolny, z racji swego wyjątkowego, graficzno-tekstowego statusu, dodaje do tych możliwości szansę graficznego odzwierciedlania czasu. Na uwagę zasługuje tu przede wszystkim linijka długa, linijka krótka oraz graficzna biel, które w wizualnej szacie przemycają iluzję kondensowania, zatrzymywania czy też wydłużania się czasu w stronę nieskończoności. W niniejszej pracy graficzne modelowanie czasu rozpatrywane jest z punktu widzenia semiotyki (przede wszystkim z odwołaniem do szkoły tartusko-moskiewskiej). Czas postrzega się tu bowiem jako wymiar uwyraźniony w graficzno-tekstowej strukturze znakowej utworu, a związku z tym jako jeden z parametrów tworzących ramę wiersza wolnego ujmowanego w kategorii tekstu artystycznego. Zrozumienie tak pojmowanego czasu wymaga przyjęcia perspektywy wewnątrztekstowej, tj. zawieszenia zewnątrztekstowych przyzwyczajeń, co daje szansę zarejestrowania takich metamorfoz czasu, które w świecie zewnętrznym nie wydają się możliwe, jak przechodzenie teraźniejszości w wieczne trwanie. Założenia te okazują się kluczowe, aby opisać, w jaki sposób Pierre Reverdy wykorzystywał grafikę wiersza wolnego m.in. w celu wytworzenia w wierszu wolnym efektu wieczności. W tym kontekście szczególną funkcję zyskuje linijka długa, której nieszablonowe użycie zaburza spójność tekstu. Nienaturalne graficzne rozciąganie linijki zdaje się bowiem przełamywać semiotyczne granice wierszy poety na rzecz kontaktu ze światem pozatekstowym – niedającą się obramować transcendencją z porządku metafizyki. Graficzne eksperymenty Reverdiego czynią więc z wiersza wolnego intrygujące artystyczne medium między czasem ziemskim a czasem wiecznym. Analizie temporalno-wizualnej warstwy wiersza wolnego towarzyszy równocześnie namysł nad translacją czasu. Na podstawie porównań wierszy Reverdiego z ich polskimi tłumaczeniami w wykonaniu Julii Hartwig zarysowują się następujące pola problemowe: a) czy przekład graficznie odzwierciedlanego czasu powinien wiązać się z wiernością wobec wizualnej formy oryginału?; b) w jaki sposób modyfikacje translatorskie wpływają na sposób percypowania czasu w wierszu wolnym?; c) jakie działania powinien wykonywać tłumacz, aby w procesie translacji nie zgubić subtelnie zarysowanej wizji metafizycznej obecności? Powyższe rozpoznania stawiają odbiorcę wiersza wolnego w roli hermeneutycznego poszukiwacza, który poznaje czas w nielinearnej lekturze – w powrotach do graficznych szczegółów utworu, aby następnie dokonać całościowego oglądu wiersza i jego niezwykłej struktury czasowej. W wierszu wolnym niezwykłość ta polega na namacalnym wręcz odbijaniu czasu, w tym także – wieczności.