Zachowania problemowe młodzieży nieprzystosowanej społecznie a czynniki chroniące i czynniki ryzyka

W pracy omówiona została sytuacja młodzieży z grupy ryzyka – kształcącej się w Młodzieżowych Ośrodkach Socjoterapii oraz Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych. Rozprawa prezentuje najważniejsze terminy i definicje dotyczące młodzieży, zachowań problemowych i ryzykownych, nieprzystosowania społecznego, czynników chroniących i czynników ryzyka oraz skutecznej profilaktyki. Termin nieprzystosowanie społeczne pozostaje w bliskości z takimi pojęciami jak: niedostosowanie społeczne, zaburzenie zachowania, wykolejenie społeczne oraz wykolejenie przestępcze. Wymienione pojęcia, szerzej omawiane w niniejszej pracy odnoszą się do utrwalonych i powtarzających się zachowań będących w sprzeczności z uznawanymi normami (m.in. prawnymi, społecznymi, obyczajowymi, moralnymi, etycznymi), wartościami oraz oczekiwaniami społecznymi, „które pojawiają się na skutek zaburzeń wewnętrznych, bądź jako efekt niekorzystnych warunków środowiskowych”. Przewrotnie można zauważyć, że „przy podejmowaniu prób sklasyfikowania zaburzeń zachowania oraz typów nieprzystosowania mamy do czynienia z przysłowiowym workiem, do którego można wrzucić dowolne zachowanie, uznane przez nauczycieli i rodziców za kłopotliwe.” Dzieci z grupy szczególnego ryzyka, czyli między innymi wychowankowie Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych i Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii, to środowisko wysoce zróżnicowane. Do tej młodzieży przylgnęło wiele „etykietek” i pobieżnie wypowiadanych opinii. W Polsce nie przeprowadzono dotychczas pogłębionych badań uwzględniających czynniki chroniące młodzieży nieprzystosowanej społecznie, nie brano pod uwagę, że może być określana jako resilient – czyli odporna. Wychowankowie MOW i MOS najczęściej spotykają się z negatywną oceną, jednak ich zachowania mogą być także uznane za formę przystosowania i poradzenia sobie z bieżącymi trudami, problemami i traumatycznymi wydarzeniami. Ponadto w placówkach MOW i MOS jest i taka grupa dzieci, która – mimo wielu trudnych doświadczeń, codziennych dotkliwych problemów – dobrze sobie radzi. Kryzys, za jaki może być uznane umieszczenie dziecka w ośrodku, nie musi być cechą stałą i niezmienną. Okazuje się nawet, że to, co trudne, może wzmacniać i ostatecznie ułatwiać dobre przystosowanie. Czynniki chroniące pomagają niektórym jednostkom przetrwać w sytuacji silnego oddziaływania czynników ryzyka. Omawiana w niniejszej pracy koncepcja resilience wyjaśnia, dlaczego niektóre dzieci i młodzież, mimo stałego narażenia na trudności, problemy, przeciwności losu, złe warunki życia bądź silne i długotrwałe działanie czynników ryzyka, mimo nawarstwiających się trudności, rozwijają się w sposób prawidłowy. Młodzież z ośrodków wychowawczych i socjoterapeutycznych znajduje się pod wpływem silnych czynników ryzyka – szczególnie świadczy o tym znaczący wzrost w używaniu substancji psychoaktywnych. Poza tym skala zjawiska występowania innych zachowań ryzykownych, tzn. przemocy, wykroczeń czy problemów szkolnych, nadal jest kilkakrotnie wyższa niż w gimnazjach publicznych i niepublicznych. Z badań wynika jednak, że w ciągu trzech lat przebywania w ośrodku wychowankowie znacznie rzadziej uczestniczyli w zachowaniach związanych z przemocą, wykroczeniami, doświadczali mniej problemów szkolnych, uzyskiwali promocję do następnych klas. Środowisko młodzieży trudnej wychowawczo wymaga specyficznych oddziaływań. Zastanowienia wymaga szczególnie znaczny wzrost w używaniu substancji psychoaktywnych. Realizowane w ośrodkach programy profilaktyczne powinny obejmować pracę nad tym poważnym problemem. Niestety, nadal trudno znaleźć profesjonalne programy profilaktyczne, skierowane dla tzw. grupy ryzyka, nie zawsze też są one regularnie realizowane. Dodatkowo, wydaje się, że współpraca pomiędzy resortami działającymi na rzecz pomocy dzieciom i młodzieży jest problematyczna i często nieefektywna.

The present doctoral dissertation describes the situation of youth from a risk group – adolescents educated in youth sociotherapy centres and youth education centres. The dissertation presents the main terms and definitions relating to youth, problematic and risk behaviour, social maladjustment, protective and risk factors as well as effective prevention. The term social maladjustment is similar to such terms as social maladaptation, behaviour disorders, social derailment as well as criminal derailment. The above-mentioned terms, more broadly discussed in the present work, relate to a fixed and recurrent behaviour which conflicts with accepted norms (such as legal, social, moral, ethical standards), values and social expectations; this kind of behaviour emerges as a result of “inner disorders, or as a result of unfavourable environmental factors”. Interestingly, it is noteworthy that “in attempts to classify behaviour disorders and types of maladjustment, we are dealing with the situation when all instances of behaviour that are judged by teachers and parents as troublesome are put into one pot”. Youth from a risk group, i.e. those educated in youth education centres and youth sociotherapy centres among others, constitute a highly diverse environment. A number of “labels” and carelessly spoken opinions have stuck to these adolescents. So far, there have been no detailed studies in Poland that would include protective factors of socially maladjusted youths; no study has yet taken into account that some of these young people may be described as resilient. The behaviour of adolescents educated in youth education centres and youth sociotherapy centres is most often judged negatively; however, their problematic behaviour may be considered a form of adjustment to and coping with the current difficulties, problems and traumatic events. Moreover, there is a group of children in youth education centres and youth sociotherapy centres that, despite many tough experiences and everyday hassles, are doing well. The crisis of placing a child in a centre need not be a permanent and unchangeable situation. It turns out that even difficult situations may strengthen a child and ultimately facilitate their good adjustment. Protective factors help given individuals survive the strong impact of risk factors. The concept of resilience presented in this dissertation explains why some children and youths develop properly, despite constant difficulties, problems, adversities, bad living conditions as well as strong and long-term exposure to risk factors. Resilience theory emphasizes the role of protective factors in healthy youth development. Protective factors include individual assets and external resources that operate to help youth overcome the negative effects of risk factors (Fergus & Zimmerman 2005). The results support compensatory model of resilience and identify priority factors for prevention work in middle school. It is very important for prevention to promote such factors as: peer perceived norms, future orientation, church attendance, and positive school attitudes. It is also important to create a possibility of organizing constructive groups for young people. The environment of educationally difficult youth requires specific services and attention. Especially, the increase in psychoactive substance use needs to be addressed. The prevention programmes implemented in the centres should take into account this serious problem. Unfortunately, it is still difficult to find professional prevention programmes targeted at the so-called risk group; moreover, they are not always carried out on a regular basis. In addition, it seems that the cooperation between ministries, departments and centres working to help children and youths is problematic and often ineffective.