„Przykładne z wiernej i statecznej miłości małżeństwo” Elżbiety Drużbackiej. Komentowana edycja krytyczna i studium o utworze

Praca obejmuje edycję krytyczną XVIII-wiecznego romansu autorstwa Elżbiety Drużbackiej pt. "Przykładne z wiernej i statecznej miłości małżeństwo" oraz część monograficzną analizującą utwór pod kątem strategii perswazyjnych i dydaktyki. Edycja krytyczna jest oparta na 4 przekazach dostępnych w Polsce i została opracowana w zgodzie z powszechnie przyjętymi zasadami edycji tekstów staropolskich, szczegółowo omówionymi, zgodnie ze sztuką, na końcu wstępu. Pod tekstem znajdują się objaśnienia do konkretnych partii utworu oraz słownik trudniejszych wyrazów. W aparacie krytycznym znajduje się część poświęcona skolacjonowaniu dostępnych przekazów. Za podstawę wydania został przyjęty przekaz sygnowany ręką autorki. Edycja w zamierzeniu ma umożliwić czytelnikom o różnym stopniu doświadczenia w kontaktach z polską literaturą dawną (czyli zarówno pasjonatom niezwiązanym z uniwersytetem, jak i, na przykład, studentom) zapoznanie się nie tylko z samą treścią utworu (przez rekonstrukcję tekstu, wyjaśnienie trudniejszych słów i zwrotów), lecz także z bogactwem odniesień do ówczesnej kultury w nim zawartych. Studium poprzedzające utwór za główny cel stawia sobie opracowanie romansu zarówno pod kątem treści ideowej, jak i poetyki. Omówiona została budowa dzieła w odniesieniu do zasad teoretycznych gatunku i rozwiązań (np. fabularnych, poetyckich) stosowanych przez autorkę w innych utworach. Szczególna uwaga została również poświęcona rekonstrukcji zamysłu dydaktycznego autorki zawartego w utworze. Drużbacka napisała dzieło, które nie ograniczyło się do „awanturnych przygód”, lecz potraktowała formę romansu jako sposobność do realizacji zadań wychowawczych. Dyskusje postaci, konstrukcja fabuły i wypowiedzi narratora w świecie przedstawionym poruszają tematy wolności osobistej, prawa do miłości, granic między przekonywaniem a narzucaniem woli, pożądanych i niepożądanych wartości (z perspektywy społecznej i jednostkowej), a także „właściwego” sposobu przeżywania miłości. W wyniku badań stało się jasne, że Drużbacka duże partie tekstu ukształtowała zgodnie z zasadami retoryki. Nie tylko stosowała środki retoryczne w treści, lecz także kształtowała wypowiedzi postaci zgodnie z szablonem mowy i włączała pomniejsze gatunki retoryczne w strukturę romansową. Spostrzeżenia te każą przypuszczać, że poetka nie była tak słabo wykształcona, jak się to na ogół przyjmuje. Utwór został zanalizowany także ze względu na heterogeniczną formę. Jej dominantę stanowi romans, całość utworu otwiera poemat opisowy, który jest dopełnieniem części romansowej (choć mógłby być utworem osobnym), natomiast zamykający całość wiersz wskazuje kierunek interpretacji dzieła, spajając poemat opisowy z częścią fabularną. Analiza szczegółowych rozwiązań poetyckich również znalazła miejsce w części monograficznej pracy. Jeśli chodzi o źródła "Przykładnego małżeństwa", analiza ujawniła inspirację "Kroniką wszytkiego świata" Marcina Bielskiego, "Nowymi Atenami" Benedykta Chmielowskiego, filozofią Jana Jakuba Rousseau, utworami typu descriptio gentium, podaniami antytureckimi, dialogami, przygodami hagiograficznymi oraz "Nadobną Paskwaliną" Samuela Twardowskiego. Pozwala to przyjąć, że utwór Drużbackiej nie jest adaptacją utworu obcego, ale autorskim dziełem, która podane źródła przetworzyła zgodnie z własną inwencją. W pracy zawarto również rozdział streszczający stan badań nad utworami romansowymi Drużbackiej, w którym zostały przeanalizowane wzmianki na temat jej utworów fabularnych sięgające XIX wieku. W tym samym rozdziale autorka zaproponowała modyfikacje istniejącej typologii utworów poetki. Twórczość romansowa Drużbackiej nie została dotychczas wystarczająco wnikliwie opracowana, przez co poetka jest niedostatecznie obecna w badaniach nad dawnym romansem. Praca wychodzi naprzeciw sugestiom badaczy, którzy sygnalizują konieczność osobnego opracowania twórczości Drużbackiej jako autorki wyjątkowej, i ma na celu stworzenie przyczynku do dalszych badań nad jej twórczością.

The presented dissertation comprises of a critical edition of an XVIII-century romance "Przykładne z wiernej i statecznej miłości małżeństwo" by Elżbieta Drużbacka and a monographic section dedicated to analysis of this romance in terms of persuasive strategies and didactics. The critical edition is based on 4 manuscripts of this romance available in Poland and it was prepared in accordance with generally accepted principles of editing old Polish texts. Mentioned principles are discussed in detail at the end of the Introduction. Below the text, there are explanations to specific parts of the romance and there is a glossary of more difficult words. The edition is based on a copy signed by the author's hand. The introduction to the work also includes a section dedicated to the collation of the manuscripts. The edition is intended to enable readers with varying degrees of experience in dealing with early Polish literature (i.e., both non-academic enthusiasts and, for example, students) to become familiar not only with the content of the romance itself (by reconstructing the text and explaining more difficult words and phrases), but also with its wealth of references to the culture and literature. The main goal of the study preceding the work is a thorough analysis of the romance from the perspective of both its ideological content and poetics. The structure of the work is discussed in relation to the theoretical principles of the genre and the poetic solutions used by the author in her other works. Particular attention was also given to reconstructing the author's didactic intentions. Drużbacka created a piece of literature that was not limited to "adventurous adventures", but she treated the romance form as an opportunity to implement educational agenda. The characters' discussions, plot construction, and narrator's statements in the romance's depicted world touch on themes of personal freedom, the right to love, the boundaries between persuading and imposing one's will on them, desirable and undesirable values (from a social and individual perspective), and the "correct" way to experience love. As a result of the research, it became clear that Drużbacka shaped large parts of the text according to the rules of rhetoric. Not only did she use rhetorical devices in the content, but she also shaped the characters' utterances according to speech patterns and incorporated minor rhetorical genres into the romance structure. These observations suggest that the poetess was not as poorly educated as it is generally assumed. The analysis of detailed poetic solutions of the heterogeneous form of the piece is included in the monographic part of the work. As far as the sources of "Przykładne małżeństwo" are concerned, the analysis revealed inspiration from M. Bielski's "Kronika wszytkiego świata", B. Chmielowski's "Nowe Ateny", the philosophy of J.J. Rousseau, poems of the descriptio gentium type, anti-Turkish poems, rhetorical dialogues, hagiographic adventures and S. Twardowski's "Nadobna Paskwalina". This allows us to assume that Drużbacka's work is not an adaptation of a foreign work, but an authorial work, and that she has processed the sources according to her own invention. The work also includes a chapter summarizing the state of research on Drużbacka's romance works, in which references to her poetry are dating back to the XIX century are analyzed. In the same chapter the author proposes modifications to the existing typology of the poet's works. Drużbacka's romances have not been thoroughly researched so far, which makes her insufficiently present in contemporary research on old Polish romances. This work meets the suggestions of scholars specializing in history of romance genre in Poland, who signal the necessity of a separate study of Drużbacka's works as an exceptional author, and aims at creating, on the basis of an extensive comparative analysis, a contribution to further research on the author's oeuvre.