Reinterpretacja zapisów konfederacji warszawskiej w dobie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III Wazy

Niniejsza praca skupia się na przedstawianiu najważniejszych zmian legislacyjnych dotyczących zapisów konfederacji warszawskiej, jakie uchwalono w dobie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III. W trakcie omawianego okresu doszło bowiem do konfrontacji między szlachtą katolicką, a dysydencką w sprawie interpretacji swobód wyznaniowych gwarantowanych przez ustawę z 1573 r. Punktami kulminacyjnymi tego sporu były sejm konwokacyjny oraz sejm elekcyjny z lata oraz z jesieni 1632 r. Na zjazdach tych ewangelikom udało się uzyskać jedynie formułę pokoju wyznaniowego, która tolerowała innowierców. Była to zauważalna zmiana w porównaniu do stanu prawnego obowiązującego w II poł. XVI w., który gwarantował równouprawnienie wszystkim niekatolikom. Dodatkowo, w zaprzysiężonych przez Władysława IV paktach konwentach zabezpieczenie swobód wyznaniowych uzależnione zostało od zachowania praw Kościoła Katolickiego. Nastąpiło ostateczne, usankcjonowane prawnie odejście od koncepcji wzajemnej umowy o poszanowaniu praw między rozróżnionymi w wierze, na rzecz jednostronnego poręczenia strony silniejszej (tj. katolickiej), danego stronie słabszej (tj. protestantom). Za punkt wyjścia rozważań niniejszej pracy posłużyły zapisy aktu konfederacji warszawskiej. W pierwszym rozdziale został przeprowadzony krótki zarys najważniejszych jej postanowień. Następnie, autor koncentruje się na przedstawieniu ewolucji światopoglądu szlacheckiego, dotyczącego istoty dokumentu z 1573 r. do jakiej doszło za panowania Zygmunta III. Główna narracja pracy rozpoczyna się od opisu wydarzeń mających miejsce bezpośrednio po śmierci pierwszego z Wazów pod koniec kwietnia 1632 r. Przedstawia ona działania podjęte przez niekatolików z Korony i Litwy jeszcze przed zwołaniem zjazdu konwokacyjnego. Były one prowadzone głównie na sejmikach przedsejmowych. W tekście została zarysowana strategia obozu dysydenckiego, której głównym celem było przywrócenie równouprawnienia wyznaniowego w Rzeczypospolitej. Następnie autor skupia się na przedstawieniu gry politycznej, prowadzonej przez katolików z protestantami oraz dyzunitami na sejmie konwokacyjnym oraz elekcyjnym. Przywołane zostały także motywy najzacniejszych uczestników obrad, m.in. królewicza Władysława czy księcia Krzysztofa II Radziwiłła – nieformalnego lidera litewskich ewangelików. Głównym celem niniejszej pracy jest prześledzenie zmian w interpretowaniu zapisów konfederacji warszawskiej przez społeczeństwo szlacheckie. W czym owa ewolucja się przejawiała i jakie niosła za sobą skutki? Przedmiotem niniejszych badań jest również próba sformułowania odpowiedzi na pytanie, jakie przyczyny stały za postępującą w XVII w. konfesonalizacją szlachty polsko-litewskiej? Autor przytacza argumenty, na jakich obie strony trwającego w 1632 r. sporu opierały swoje wykładanie zapisów ustawy tolerancyjnej z 1573 r. Praca przybliża także stanowisko prezentowane przez szlachtę protestancką na kolejnych sejmach. Czy kierowała się ona szeroko pojętym interesem ewangelików, czy może istotniejsze okazywały się prywatne ambicje uczestników obrad? W jakich częściach Rzeczypospolitej dysydenci byli wyjątkowo silni, a gdzie pozostawali w permanentnej defensywie? Jak układała się współpraca ewangelików z dyzunitami i czy przyniosła wymierne korzyści? W końcu autor zastanawia się także nad kluczowymi przyczynami stojącymi za słabością obozu dysydentów, które zadecydowały o ostatecznej klęsce podejmowanych przez niego działań.

This work focuses on presenting the most important legislative changes concerning the provisions of the Warsaw Confederation that were enacted during the interregnum following the death of Sigismund III. During that period, there was a confrontation between the Catholic and dissident nobility over the interpretation of religious freedoms guaranteed by the act from 1573.The culmination of this dispute was the Convocation Sejm and the Electoral Sejm of the summer and autumn of 1632.At these assemblies, the evangelicals succeeded only in obtaining a formula of religious peace, which tolerated dissenters. This was a noticeable change from the legal status in force from the second half of the 16th century, which guaranteed equality for all non-Catholics. In addition, in the document of Pacta Conventa sworn by Wladyslaw IV, security of religious freedoms was made conditional on the preservation of the rights of the Catholic Church. There was a definitive, legally sanctioned departure from the concept of a mutual contract of respect for rights between those distinguished in faith, in favor of a unilateral guarantee of the stronger party (i.e., the Catholics), given to the weaker party (i.e., the Protestants). The provisions of the act of the Warsaw Confederation serve as the starting point for the consideration of this work. In the first chapter a brief outline of its most important provisions is carried out. Then, the author focuses on presenting the evolution of the nobility's worldview regarding the essence of the act of 1573, which occurred during the reign of Sigismund III. The main narrative of the work begins with a description of the events that took place immediately after the death of the first Vasa at the end of April 1632. It presents the actions taken by non-Catholics from the Crown and Lithuania even before the convocation of the Convocation. They were conducted mainly at the pre-Sejm assemblies. The text outlines the strategy of the dissident camp, whose main goal was to restore religious equality in the Polish-Lithuanian Commonwealth. The author then focuses on presenting the political game played by Catholics against Protestants and Orthodox at the Convocation and Election Sejm. The motivations of the most influencial participants in the deliberations, including Prince Wladislaw or Prince Krzysztof II Radziwill - the informal leader of the Lithuanian Evangelicals - are also recalled. The primary purpose of this paper is to trace the changes in the interpretation of the provisions of the Warsaw Confederation by the society of the nobility. What was this evolution manifested in and what were its consequences? The object of this research is also to try to formulate an answer to the question: what were the reasons behind the progressive confessionalization of the Polish-Lithuanian nobility in the 17th century? The author cites the arguments on which both sides of the dispute, based their interpretation of the provisions of the Tolerance Act of 1573.The work also takes a closer look at the position taken by the Protestant nobility at subsequent sejms. Was it guided by the broad interests of Evangelicals, or did the private ambitions of the participants in the sessions prove more significant? In what parts of the Polish-Lithuanian Commonwealth were the dissidents exceptionally strong, and where did they remain on the permanent defensive? How was the cooperation between Evangelicals and Dissenters arranged and did it bring tangible benefits? Finally, the author also reflects on the key reasons behind the weakness of the dissident camp, which determined the ultimate defeat of its efforts.