Pochwała przyjaźni

W Pochwale przyjaźni zostaje postawiona pewna hipoteza na temat kondycji człowieka w świecie późnej nowoczesności albo późnego kapitalizmu. Kondycja ta jest nędzna między innymi – a może przede wszystkim – z powodu dominacji dwóch podstawowych form wspólnego życia: rodziny i narodu. Nie tworzą one realnej przeciwwagi dla rynkowej logiki konkurencji, dla kultury egoizmu i eksploatacji. Pozwalają raczej eksploatować wszystko i wszystkich poza obrębem własnej wspólnoty rodzinnej czy narodowej. Dopóki rządzi amoralny familizm i narodowy (bądź, ostatnio, „kulturowy” czy „cywilizacyjny”) egoizm – i to rządzi tym bardziej bezwzględnie, im więcej mówi się o kryzysie rodziny i zmierzchu państwa narodowego – dopóty podstawy panującego (powiedzmy: neoliberalnego) porządku są niezagrożone. Zagrozić mogą im natomiast eksperymenty z nowymi formami życia albo bycia razem. I właśnie tu wkracza przyjaźń, zdefiniowana przez Arystotelesa jako współ-życie. Jak doszło do tego, że – zwłaszcza w porównaniu z czasami starożytnymi, ale także choćby z wiekiem XVIII, kiedy przyjaźń stanowiła żywy przedmiot zainteresowania filozofów, wychowawców i moralistów – tak nisko ceniono ją przez niemal cały okres dojrzałej nowoczesności? Jedną z przyczyn wydaje się swoiste przeinwestowanie przez człowieka nowoczesnego miłości romantycznej, która w eseju zostaje powiązana z neurotycznym lękiem, podsycanym przez ekonomiczną wojnę wszystkich ze wszystkimi. Właśnie na tym rodzaju miłości opiera się mieszczańska rodzina nuklearna. Chodzi przy tym nie tyle o absolutne przeciwstawienie miłości i przyjaźni, ile o ich splot, który mógłby ograniczyć kompulsywność naszych relacji intymnych i pomóc oprzeć je na regule autonomii. Z kolei jeśli chodzi o ponadindywidualny i niezwiązany z intymnością wymiar polityczny, pytanie dotyczy tego, czy możliwa jest (niepopadająca w bezsilne pięknoduchostwo) polityka przyjaźni poza, z jednej strony, fetyszyzacją tego, co swoje, własne („nasz naród”, „nasza kultura”), z drugiej zaś – apoteozą konfliktu. Polityka przyjaźni jako polityka współpracy i współistnienia, ostatecznie wykraczająca poza dziedzinę relacji międzyludzkich i obejmująca także inne istoty żywe, a nawet całe uniwersum.