Vittorio Alfieri w Polsce. Problemy recepcji

Praca poświęcona jest obecności włoskiego dramaturga, Vittorio Alfieriego w literaturze i kulturze polskiej od końca XVIII do XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem I połowy XIX wieku. Alfieri jest postacią, która nie zajmuje w polskiej przestrzeni literackiej jednoznacznego miejsca. Odbiór jego dzieł, w zależności od okresu historycznego, sytuacji politycznej, nurtów literackich, ewoluował, czyniąc go na zmianę bohaterem pierwszoplanowym, drugorzędnym, a czasem ignorowanym. Z jednej strony nie stał się on czołowym autorem dramatycznym, z którego czerpie historia literatury powszechnej w Polsce, z drugiej zaś trudno nazwać go dramaturgiem przemilczanym w dyskusji historycznoliterackiej przełomu XIX i XX wieku. Rozdział pierwszy pracy poświęcony jest uporządkowaniu stanu badań o włoskim dramaturgu. Porównanie krytyki alfierowskiej w Polsce i we Włoszech prowadzi do wniosku, że istnieje kilka pól tematycznych, wokół których koncentrują się badania dotyczące Alfieriego. Przyglądając się refleksji historycznoliterackiej, należy stwierdzić z całą pewnością, że polski stan badań, choć objętościowo skromniejszy, dorównuje włoskiemu stanowi badań dojrzałością i skrupulatnością rozważań. W drugim rozdziale pracy podejmuję problematykę roli, częstotliwości i sposobu ujawniania Alfieriego w polskich relacjach podróży do Włoch — nie tylko tych dziewiętnastowiecznych, ale i późniejszych. Pojawienie się Alfieriego w zapiskach m.in. Niemcewicza, Czartoryskiego, Rautenstrauchowej, Wiszniewskiego czy Siemieńskiego świadczy o głębokiej refleksji literackiej na temat twórczości dramaturga, poczynionej przez autorów dzienników z podróży, jak również o zjawisku „lektur alfierowskich” w przywołanych epokach. Rozdział trzeci koncentruje się wokół obecności Alfieriego w prasie polskiej w XIX wieku. Interesuje mnie ustalenie chronologii występowania sztuk Alfieriego w recenzjach teatralnych, które pozwala z kolei na dokładne umiejscowienie twórczości włoskiego dramaturga w kontekście polskiej krytyki teatralnej. W rozdziale czwartym pojawia się problematyka inspiracji Alfierim w polskiej sztuce dramatycznej XIX wieku. Polskie dramaty, które powstały na początku XIX wieku w Polsce pozostawały pod silnym wpływem tragedii włoskiego poety, dlatego też, gdy mowa o –izmach (klasycyzmie, neoklasycyzmie, sentymentalizmie, pseudoklasycyzmie), wypada przede wszystkim zaznaczyć alfieryzm w tendencjach ówczesnej tragedii polskiej, a wręcz całą polską „generację alfierowską”, czyli autorów wzorujących się na twórczości Alfieriego. Z powstałych tragedii tworzących wówczas poetów, to właśnie, Bolesław Śmiały, Don Carlos i Barbara Radziwiłłówna realizowały najpełniej koncepcję dramatu Piemontczyka, a Felińskiego, Hoffmanna i Wężyka ukonstytuowały w roli „pierwszych” (czy jedynych?) alfierystów. Ostatni, piąty rozdział poświęcony jest polskim tłumaczeniom sztuk Alfieriego w świetle źródeł. Przede wszystkim analiza zachowanych przekładów pozwala na dokładne odtworzenie, w jakim okresie go tłumaczono, i w związku z tym odczytywano na nowo. Ponadto badania nad językiem Alfieriego obejmują przede wszystkim uchwycenie jego pisarskiej maniery. Jego trudny w odbiorze język, momentami wręcz nieprzystępny, niezgodny z miarą wierszową tragedii, odrobinę przerażał, ale i fascynował tłumaczy. Analiza tekstów poświęconych Alfieriemu (recenzji, artykułów, wspomnień z podróży, opracowań krytycznoliterackich, dramatów) pozwala na prześledzenie sposobu recepcji włoskiego dramaturga w Polsce. Jest to wielopłaszczyznowy sposób odbioru. Po pierwsze, wynika z uwarunkowań kulturowo-historycznych, językowych oraz politycznych tragedii Alfieriego. Po drugie, dotyczy sposobu rozumienia przesłania jego utworów, mocno osadzonych w realiach starożytnych. Metoda odczytania jego dzieł ujawnia spojrzenie na kwestię popularności włoskiego twórcy w Polsce.

The purpose of this thesis was to investigate reception of Italian playwright, Vittorio Alfieri, in Polish literature and culture from 18th to 20th century with particular emphasis on first half of the 19th century. Alfieri was cultural father of Italian Risorgimento, whose works were also significant pattern to Polish Romantics. The presence of Alfieri in Poland required special researches. It was based on several issues, such as political situation in country, periods in history of literature, notable translators. The reception of his works has evolved. It was worth noting, that his popularity in Poland proved how ambiguous dramatist he was. He became the strong inspiration for Polish playwrights (Alojzy Feliński, Franciszek Wężyk, Antoni Hoffmann, Juliusz Słowacki). One of the purposes of thesis was to understand particular style of Alfieri’s writing. Finally, the meaning of Polish translations (in source documents – manuscripts and printed texts, as well as in journals) was examined in the study. Thesis contained five chapters. The first chapter was dedicated to the state of research on the Italian playwright. Comparison of critica alfieriana in Poland and Italy led to the conclusion that there was several thematic fields in state of research on Alfieri. Taking in consideration historical and literary reflection it was observed, that the Polish state of research, although not such extensive, was equal to the Italian studies in respect of maturity and conscientiousness considerations of subject. The second chapter focused on memories and diaries from voyages of Polish artists to Italy. The study inspected the issue of the role, frequency and method of disclosure of Italian playwright. The emergence of Alfieri in notes of Niemcewicz, Czartoryski, Rautenstrauchowa, Wiszniewski or Siemieński revealed the deep reflection on the works of Alfieri, made by the authors above mentioned. In the third chapter was considered the presence of Alfieri in the Polish journals in the 19th century. The study of the Polish press was dedicated to establish the chronology of the occurrence of Alfieri in theatrical reviews. The results of the study allowed to place in context the work of the Italian playwright in Polish scenic reflection. In the fourth chapter was examined the problem of Alfieri’s inspiration in Polish art of drama in the nineteenth-century. Early Polish dramas of this period remained under the strong influence of Alfieri. It was worth noting term “alfierism” in Polish tragedy. It was found the whole generation of the authors inspired by Alfieri’s style of writing. Tragedies such as Bolesław Śmiały, Don Karlos, Barbara Radziwiłłówna had definitely the concept of Alfieri’s drama. Moreover these tragedies constituted Feliński, Hoffmann and Wężyk as the firsts “alfierists”. The final, fifth chapter, was focused on Polish translations of Alfieri in source documents. Furthermore, research on Alfieri’s language primarily contained capturing his literary manners. It has been difficult for translators, even notables, to struggle with language of Alfieri, sometimes inaccessible, incompatible with a meter line of tragedy. The analysis of texts concerning Alfieri (reviews, articles, memories from journeys, essays, plays) allowed to examine reception of Alfieri in Poland. It was discovered, that in Poland in 19th century initiated the whole “generation of alfierists”, playwrights inspired by Vittorio Alfieri. Firstly, reception was connected with the historical, political and linguistic conditions of his tragedies. What is more, the appropriate method of reading of his works revealed new chapter of popularity of cultural father of Italian Risorgimento in Poland.