Ojkonimy pogranicza polsko-białoruskiego

Prezentowana rozprawa doktorska w sposób całościowy ujmuje kwestie etymologii, interferencji i zmian historycznych współczesnych form ojkonimów pogranicza polsko-białoruskiego. Dotychczas nazwy miejscowości na badanym przeze mnie pograniczu były analizowane fragmentarycznie w publikacjach naukowych m.in.: Michała Kondratiuka, Elżbiety Smułkowej, Tacciany Aliferczyk, Mikałaja Biryły, Walentyny Lemciuhowej, Leanida Łycza i Wadzima Żuczkiewicza. Badany obszar obejmuje: na terytorium Polski – powiaty: augustowski, bielski, hajnowski, sokólski wchodzące w skład województwa podlaskiego, a na terytorium Białorusi – rejony: brzostowicki, grodzieński, mostowski, szczuczyński, wołkowyski, zelwieński obwodu grodzieńskiego i rejony: brzeski, kamieniecki, kobryński, małorycki, prużański i żabiniecki obwodu brzeskiego. Zebrany materiał to ponad 1800 nazw miejscowości (619 polskich i 1233 białoruskich). Ojkonimy pogranicza polsko-białoruskiego należą do specyficznej kategorii nazw własnych, które kształtowały się na bazie rodzimej leksyki gwarowej oraz pod wpływem sąsiednich języków słowiańskich i niesłowiańskich. Pochodzenie i forma poszczególnych nazw wynika także z różnych etapów osadnictwa oraz wielokrotnej zmiany granic. W rozprawie doktorskiej omówiono kierunki procesów osadniczych oraz współczesną sytuację demograficzną i językową. Przedstawiono ogólną charakterystykę ojkonimów, ich klasyfikację i typy, historię badań toponimicznych w Polsce i na Białorusi oraz współczesne badania w tej dziedzinie. Zasadniczą część pracy poświęcono analizie leksykalno-semantycznej, strukturalno-gramatycznej oraz zjawiskom interferencji w nazwach miejscowości, a także polityce językowej Polski i Białorusi. W pierwszym rozdziale pracy Pogranicze polsko-białoruskie – historia i współczesność omówiono etapy procesów osadniczych, historyczne i polityczne zmiany wraz z sytuacją demograficzną i językową. Drugi rozdział Polska i białoruska toponimia – charakterystyka ogólna zawiera opis nazw miejscowości pogranicza polsko-białoruskiego z uwzględnieniem ich typów oraz klasyfikacji. W tym rozdziale przedstawiono również historię i współczesne badania toponomastyczne oraz omówiono najważniejsze etapy ich rozwoju, a także prace z tej dziedziny. W rozdziale trzecim Ojkonimy pogranicza polsko-białoruskiego, poświęconym analizie leksykalno-semantycznej, wprowadzono własną klasyfikację nazw miejscowości wzorowaną na klasyfikacji Tacciany Aliferczyk i Hanny Mezienki. W rezultacie wyodrębniono cztery ogólne grupy nazw: odapelatywne, etnotoponimy, odhydronimiczne oraz posesywne. Każda z wymienionych grup charakteryzuje się wewnętrznym podziałem wynikającym ze specyfiki materiału badawczego. Pierwsza grupa nazw pochodzenia odapelatywnego dzieli się na: • ojkonimy motywowane fizjograficznymi osobliwościami krajobrazu (typu: Borek, Czarny Las, Dębowo, Osówka; Арэхава, Дубна, Куцы Лес, Сасновы Бор); • ojkonimy motywowane nazwami, które powstały w procesie materialno-ekonomicznego i duchowo-kulturowego rozwoju pogranicza (typu: Krasna Wieś, Lady, Nowa Rozedranka, Pasieka; Дварок, Дзертніца, Корчыкі, Ляда). Etnotoponimy dzielą się na dwie podgrupy: • makrotyp obejmujący nazwy własne narodów oraz egzoetnonimy (typu: Litwinki, Гудзішкі; Літвіны, Маскалі); • mikrotyp obejmujący nazwy grup etnicznych, plemion, grup społecznych oraz mieszkańców poszczególnych miejscowości (typu: Jatwieź Mała, Kiersnowo, Mazurki; Ляхі, Мазуры, Пружаны). Odhydronimiczne nazwy przedstawiono w dwóch podgrupach: • nazwy identyczne z nazwami obiektów hydronimicznych (typu: rz. Bronka – w. Bronka, rz. Kamionka – w. Kamionka (Stara); jez. Белае – w. Белае, rz. Горніца – w. Горніца); • nazwy motywowane nazwami hydronimicznymi ( rz. Jelna – w. Jelonka, jez. Kruszyn – w. Krusznik; rz. Нёман – w. Нямнова, rz. Ужавая – w. Завужоўе). Nazwy posesywne rozpadają się na 6 mniejszych grup: • ojkonimy motywowane osobowymi imionami kanonicznymi (typu: Butrymowce, Jurasze, Oleksze, Wojtki; Адамавічы, Бакуны, Ганцы, Дамейкі, Пятроўцы); • ojkonimy utworzone pod wpływem osobowych imion lub przezwisk pochodzenia obcego (typu: Dydule, Olędy, Reduty; Сандыкоўшчына); • ojkonimy motywowane nazwami własnymi pochodzenia apelatywnego (typu: Białousy, Czyżyki, Kozły, Mołoczki, Szpaki; Бабры, Вароны, Лінкі, Лупачы, Некрашы); • ojkonimy motywowane nazwiskiem (nazwą rodową) (typu: Ateny, Bielszczyzna, Kukowo; Абухава, Бабічы, Каранёва); • nazwy pamiątkowe (typu: Augustów, Łubin, Rudołty, Tarnopol; Ізабелін, Нікольскае, Ланская); • nazwy heraldyczne (typu: Godzieby, Łubice, Pomiany; Олтуш, Ягалкі). Analizę leksykalno-semantyczną oparto na wyznaczeniu bazy motywacyjnej z uwzględnieniem formantu toponimicznego. Korelacja ilościowa poszczególnych grup została przedstawiona graficznie (wykres, tabele) i wyniosła: 60% nazw badanego terenu to nazwy pochodzenia odapelatywnego, 33%– ojkonimy posesywne, 4% – ojkonimy odhydronimiczne, 3% – etnotoponimy. W rozdziale czwartym Strukturalno-gramatyczna charakterystyka ojkonimów pogranicza polsko-białoruskiego nazwy miejscowości podzielono na trzy typy: proste, złożone i zestawione. Osobno zanalizowano nazwy niemotywowane i motywowane, utworzone różnymi sposobami derywacji za pomocą formantów sufiksalnych, prefiksalnych, prefiksalno-sufiksalnych. W grupach ojkonimów derywowanych nazwy podzielono według modeli formalno-gramatycznych. Najbardziej produktywnymi typami nazw wśród analizowanych ojkonimów są nazwy proste motywowane – 49 % i proste niemotywowane – 33%, mniejszą produktywnością charakteryzują się nazwy zestawione – 15% oraz nazwy złożone – 3%. Podczas analizy lingwistycznej ojkonimów pogranicza polsko-białoruskiego nie sposób pominąć zjawisk wzajemnego odziaływania języków wchodzących w kontakt na badanym terenie. Do dnia dzisiejszego można wyznaczyć wyraźne granice między gwarami polsko-białoruskimi, polsko-litewskimi i białorusko-ukraińskimi. Dodatkowo na terytorium Białorusi na system gwarowy nawarstwia się język rosyjski. Nazwy własne są swojego rodzaju kroniką wydarzeń rozgrywających się na danym terytorium. Procesy historyczne i polityczne, które miały miejsce na badanym obszarze, często były związane ze zmianą granic państwowych oraz adaptacją nazw miejscowości terenów dołączonych do nowych realiów językowych. W związku z tym w piątym rozdziale pracy Wpływy językowe przedstawiona została analiza wpływów językowych we współczesnych urzędowych polskich i białoruskich nazwach miejscowych. Za tło dla niektórych procesów posłużyły gwarowe i historyczne warianty ojkonimów. Niezwykle istotne znaczenie dla współczesnych procesów lingwistycznych ma polityka językowa Polski i Białorusi, która ma duży wpływ na nazwy miejscowości. W szóstym rozdziale Językowa polityka Polski i Białorusi – wpływ na ojkonimy pogranicza polsko-białoruskiego przedstawiono współczesną prawną sytuację językową Polski i Białorusi oraz politykę językową obydwu krajów w stosunku do nazw miejscowości. Trudno jest porównywać sytuację językową Polski i Białorusi ze względu na odmienną historię i obecną sytuację obydwu języków narodowych. Język polski nie jest językiem zagrożonym, natomiast język białoruski walczy o przetrwanie w dwujęzycznej Białorusi. Na politykę językową, w tym na nazwy miejscowości, silny wpływ wywiera ogólna sytuacja polityczna. Wartość teoretyczna prezentowanej rozprawy wynika z zakresu postawionych celów i założeń oraz uzyskanych rezultatów analizy. Charakterystyka ojkonimów ze względu na ich znaczenie, etymologię z elementami etnolingwistyki, strukturę oraz fonetykę umożliwiła przedstawienie nazw miejscowości jako konceptów ukształtowanych pod wpływem czynników lingwistycznych oraz pozajęzykowych. W oparciu o analizę strukturalno-gramatyczną oraz zjawiska interferencji językowej ukazano specyfikę językową badanego obszaru. Wartość praktyczna pracy polega na możliwości wykorzystania uzyskanych rezultatów w innych dziedzinach wiedzy, takich jak: antropologia, geografia, historia, dialektologia, leksykologia, kultura regionalna oraz socjolingwistyka. Poszczególne rozdziały pracy mogą służyć jako punkt wyjścia do dalszych badań naukowych. Wyniki niniejszej rozprawy doktorskiej z powodzeniem mogą zostać włączone do programów zajęć z zakresu kultury i języka pogranicza polsko-białoruskiego – jego specyfiki, różnorodności, tożsamości narodowej itp.