Transformacje pamięci. Pisma Mordechaja Tenenbauma-Tamarofa z białostockiego getta

Mordechaja Tenenbauma-Tamarofa można określić zarówno mianem „Anielewicza”, jak również „Ringelbluma” białostockiego getta1 . Zaproponowałam te określenia ze względu na działalność Tenenbauma, który jako jeden z przywódców podziemnego ruchu oporu w getcie białostockim, dowodził zbrojną walką w trakcie tzw. „likwidacji” getta w sierpniu 1943 roku. Ponadto, niedługo po swoim przybyciu do Białegostoku w listopadzie 1942 roku, Tenenbaum zainicjował gromadzenie „materiału historycznego”, który jest dziś znany pod nazwą „Podziemnego Archiwum Getta Białostockiego” bądź „Archiwum Mersika-Tenenbauma”2 . Do dzisiaj pozostaje ono nieopracowanym oraz nieopublikowanym w pełni zbiorem, którego dokumenty rozrzucone są po różnych instytucjach na świecie. Pisma Mordechaja Tenenbauma z białostockiego getta stanowią część podziemnego archiwum. Należą do dokumentów typu hic et nunc, powstałych w miejscu oraz w czasie opisywanych wydarzeń. Zawierają wiele szczegółowych informacji na temat działalności żydowskiego ruchu oporu, kontaktów podziemia z Judenratem, warunków życia w getcie oraz tzw. „akcji likwidacyjnych” w Okręgu Białostockim (niem. Bezirk Bialystok). Z tego też powodu pisma Tenenbauma wykorzystywane były do tej pory głównie w badaniach historiograficznych3 . Izraelska historyczka Sara Bender w swojej książce na temat białostockich Żydów powołuje się na pisma Tamarofa ponad 150 razy4 . O ich dokumentacyjnych walorach świadczy również fakt, że fragmenty Dziennika Tenenbauma zyskały status dowodu rzeczowego w procesie sądowym Ericha Kocha5 . W ramach rozprawy doktorskiej przeprowadziłam analizę pism Tamarofa z perspektywy literaturoznawczej i kulturoznawczej, a także socjologii pamięci. Studia nad pamięcią stały się w XX wieku bardzo intensywnie eksplorowanym polem badań. Intelektualiści zajmujący się tą tematyką w latach 20. oraz 80. XX wieku wyznaczali kierunki analiz na kolejne lata. W dysertacji odwoływałam się przede wszystkim do współczesnej niemieckiej perspektywy badawczej, czerpiąc z koncepcji pamięci kulturowej, zaprezentowanej przez Aleidę i Jana Assmannów6 . Aktualnie można zaobserwować etap przechodzenia do kolejnej, trzeciej fazy badań nad pamięcią. Jedną z jej prekursorek jest Astrid Erll, niemiecka literaturoznawczyni, której teksty również stanowiły dla mnie źródło inspiracji Trzon dysertacji stanowi analiza literaturoznawcza w oparciu o pięć rękopisów z Podziemnego Archiwum Getta Białostockiego, napisanych przez Mordechaja Tenenbauma w pierwszej połowie 1943 roku. Należą do nich: dwie części Dziennika Tenenbauma (Dziennik Alef oraz Dziennik Bet), dokument „Akcja” w Białymstoku, Komentarz do tegoż źródła oraz List do siostry. Cztery spośród tych rękopisów powstały w języku hebrajskim (z niewielkimi fragmentami w jidysz i po polsku oraz pojedynczymi słowami po niemiecku, rosyjsku i angielsku), jeden zaś w języku polskim (List do siostry). Materiały te zostały opublikowane w dwóch hebrajskojęzycznych edycjach krytycznych pism Tenenbauma pt. „Kartki z pożogi” (hebr. „Dapim min hadleka”). Pierwszą z nich wydano w 1947 roku, prawdopodobnie z inicjatywy Icchaka Cukiermana (wyd. Hakibuc Hameuchad), drugą natomiast w 1984 roku pod redakcją Cwiego Sznera oraz Bronki Winnickiej-Klibanskiej (wyd. Yad Vashem, Beit Lochamei Hagetaot, Hakibuc Hameuchad).