Umowna odpowiedzialność kompensacyjna: o granicach odpowiedzialności z tytułu naruszenia zobowiązania

Problematyka tego, na co równorzędne względem siebie strony mogą umówić się pomiędzy sobą, nie pozbawiając jednocześnie łączącego je stosunku obligacyjnego ochrony gwarantowanej przez system prawny, zdaje się być jednym z najciekawszych zagadnień współczesnej nauki zajmującej się prawem kontraktów. W uproszczeniu, dla lepszego zobrazowania problemu, można byłoby stwierdzić, że reżim umowny, w ramach którego strony dochodzą swoich roszczeń, traktowany jest dzisiaj jako odpowiedź systemu prawnego na potrzeby zidentyfikowane w ramach praktyki obrotu. Świadczyć może o tym przede wszystkim podejście poszczególnych ustawodawców do istoty prawa zobowiązań i przysługującej stronom swobody w danym porządku prawnym. Bardziej kłopotliwa jest jednak sytuacja, w której wzmiankowana „odpowiedź” systemu prawnego jest nieadekwatna względem oczekiwań praktyki obrotu kontraktowego. Sytuacja taka może wynikać z wielu powodów, choć z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że jedną z głównych przyczyn bywa tutaj kwestia stagnacji w rozumieniu instytucji prawnych w ramach przyjętej przed laty konwencji konceptualnej czy, idąc dalej, terminologicznej. Sztywne, kurczowe trzymanie się rozumienia pojęć czy instytucji według brzmienia nadanego im na samym początku często nie przystaje do oczekiwań, jakie wobec nowoczesnego prawa zobowiązań generowane są postępującym rozwojem społecznym czy (a może przede wszystkim?) gospodarczym. Nie inaczej sytuacja przedstawia się także w prawie polskim, co doprowadziło w ostatnich latach nie tylko do coraz powszechniejszego stawiania pytań o rynkową adekwatność i skuteczność polskiej regulacji w zakresie odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, ale wręcz do zapoczątkowania ruchów przyjmujących za kurs poszukiwanie nowych formuł odpowiedzialności umownej. Rozważania w pracy służyć mają zatem w swojej istocie realizacji głównego celu badawczego, którym jest włączenie się w dyskusję naukową nad zwiększeniem wariantowości formuł rządzących odpowiedzialnością umowną przez zaprezentowanie koncepcji odpowiedzialności kompensacyjnej i podjęcie próby nakreślenia jej relacji względem powszechnych współcześnie w prawie polskim dwóch głównych reżimów odpowiedzialności umownej , za które uznano – na potrzeby dalszego wywodu – reżim odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz reżim odpowiedzialności gwarancyjnej. Z założeniem tym sprzężona jest także główna hipoteza badawcza rozprawy, która zakłada, że w oparciu o zasadę swobody umów i przepisy wyznaczające granice przysługującej stronom wolności kontraktowej, możliwe jest kształtowanie innych, równorzędnych reżimów odpowiedzialności umownej, aniżeli wyłącznie reżim odpowiedzialności ex contractu. Innymi słowy, reżim odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest tylko jedną z możliwości, względem których można oceniać skutki naruszenia zobowiązania przez umawiające się strony. Z założeniem tym wiąże się także hipoteza pomocnicza zakładająca, że dotychczas znane prawu polskiemu warianty modyfikacji odpowiedzialności umownej mają istotne ograniczenia wiążące się z ich odszkodowawczą proweniencją, w związku z czym konieczne jest poszukiwanie takiej formuły odpowiedzialności, która będzie mogła przybrać charakter majątkowy, lecz nie zawsze odszkodowawczy.

The question of the essence of what equivalent parties may agree between themselves without depriving the bonding relationship of the protection guaranteed by the legal system seems to be one of the most interesting issues of the contemporary science of contract law. Simplistically, to better illustrate the problem, it could be said that the contractual regime under which the parties assert their claims is treated today as the legal system's response to the needs identified in the framework of trading practice. The approach of the respective legislators to the essence of contract law and the freedom of the parties in a given legal system may be the main evidence of this. More troublesome, however, is the situation in which the abovementioned 'response' of the legal system is inadequate concerning the expectations of contractual practice. Such a situation may arise for several reasons. However, it can be said with a high degree of probability that one of the main reasons here may be the issue of stagnation in the understanding of legal institutions within the framework of the concepts or, going further, terminological conventions adopted years ago. A rigid, stubborn adherence to the understanding of concepts or institutions according to the wording given to them at the very beginning is often incompatible with the expectations of modern contract law generated by progressing social or (perhaps, above all) economic development. Polish law remains the same, which has led in recent years not only to increasingly widespread questions about the commercial adequacy and effectiveness of the Polish regulation of liability for non-performance or improper performance of an obligation but even to the initiation of some efforts to find new formulas for contractual liability. Therefore, the considerations in this thesis, in their essence, are aimed at realising the main research purpose, which is to contribute to the scientific discussion on increasing the variability of formulas governing contractual liability by presenting the concept of compensatory liability and attempting to outline its relation to the two main regimes of contractual liability, common in Polish law today, which are - for further discussion - the regime of liability for non-performance or improper performance of an obligation and the regime of guarantee liability. This assumption is also accompanied by the main research hypothesis of the dissertation, which assumes that, based on the principle of freedom of contract and the regulations defining the limits of contractual freedom of the parties, it is possible to shape other, equivalent regimes of contractual liability than solely the regime of ex contractu liability. In other words, the regime of liability for non-performance or improper performance of an obligation is only one of the possibilities against which the contracting parties' consequences of a breach of an obligation can be assessed. This assumption is also connected with an auxiliary hypothesis assuming that the variants of modification of contractual liability so far known to Polish law have significant limitations connected with their tort's provenance. That is why it is necessary to search for such a liability formula that will be able to take on a financial, but not always a damages nature.