Dziewczęce i kobiece postaci literackie w kanonach lektur szkolnych klas 4-6 po 1989 r. w perspektywie „gender studies”

Przedmiotem badań rozprawy doktorskiej są dziewczęce i kobiece postaci literackie ukazane na kartach wybranych lektur szkolnych. Na korpus tekstów składają się lektury klas 4-6 włączone do kanonów powstałych po 1989 r. Wizerunki bohaterek rozpatrywane są w perspektywie gender studies, czyli z wykorzystaniem wypracowanych w dyskursie feministycznym narzędzi służących do analizowania konstruktu płci społeczno-kulturowej. Głównym celem rozważań jest wyodrębnienie dystynktywnych i zarazem powtarzających się cech, ról i wzorców działania dziewcząt i kobiet będących bohaterkami lektur szkolnych na drugim etapie kształcenia i zarazem pierwszym etapie edukacji polonistycznej. W rozprawie wykorzystano tematyczny aparat pojęciowy z zakresu literaturoznawstwa, filozofii, socjologii, psychologii i innych dyscyplin humanistycznych. Dzieli się ona na cztery rozdziały. Pierwszy z nich przedstawia cele badawcze oraz strukturę korpusu tekstów – nieoczywistą, bo po 1989 r. kanony lektur szkolnych konstruowane były na różne sposoby, w oparciu o rozmaite strategie literaturoznawcze i ideologiczne. W tym samym rozdziale omówione są także wychowawcze i socjalizujące aspekty lektur szkolnych, a także stan badań nad literaturą dla dzieci i młodzieży przeprowadzonych w perspektywie genderowej. Objaśniono też terminy kluczowe dla dalszych, interpretacyjnych rozważań, takie jak: kanon, gender, stereotyp, ukryty program szkolny. W rozdziale drugim zinterpretowano znaczące nieobecności postaci kobiecych i dziewczęcych, wyeksponowano również dziewczęce i kobiece statusy oraz role w świecie przedstawionym, powtarzające się zachowania bohaterek i ich najczęstsze cele. Pozwoliło to wyłonić trzy główne obszary działalności i funkcjonalności bohaterek obecnych na kartach lektur szkolnych: dążenie do relacji romantycznej, bycie chronioną albo zdobywaną oraz wykonywanie prac przypisanych do sfery domowej funkcjonowania. Rozdział trzeci uwydatnia rolę piękna w życiu bohaterek lektur szkolnych. Zdeterminowane przez systemowe męskie spojrzenie (male gaze) podejmują one liczne działania, by zostać dostrzeżonymi lub się upiększyć. Ogromna większość bohaterek pierwszoplanowych jest piękna albo ewoluuje ku byciu piękną. Wyróżniająca uroda okazuje się powszechną, normatywną cechą pierwszoplanowych bohaterek lektur szkolnych, a także zasobem umożliwiającym awans społeczny, nawiązanie pożądanych relacji, zyskanie protekcji. Ostatni, czwarty rozdział rozprawy ma na celu wyeksponowanie cech charakteru najczęściej przejawianych przez postaci dziewczęce i kobiece. Analiza tekstów wykazała, że wiele z nich cechuje się infantylnością, w tym nadmierną emocjonalnością (płaczliwością, strachliwością) i niezaradnością intelektualną. Bohaterki często są też uległe i bierne, a przy tym albo małomówne, albo mówią wiele, lecz ich wypowiedzi nie są uznane za ważne, bywa też, że otoczenie gani żeńską wielomówność. W tej samej części rozprawy zawarto także podrozdział, w którym poddano analizie i interpretacji postaci żeńskie ukształtowane w sposób alternatywny wobec dominujących wzorców – ambitne, niepokorne, przełamujące stereotypy. Występują one zwykle jako antybohaterki, czasem też kwestionuje się ich tożsamość płciową. Przeprowadzone analizy prowadzą do wniosku, że liczne postaci dziewczęce i kobiece ukształtowano w oparciu o patriarchalne normy właściwe dla dawnych realiów społeczno-kulturowych, w których powstawały poszczególne lektury szkolne. Liczne bohaterki są nośnikami przebrzmiałych, tradycjonalistycznych przeświadczeń dotyczących osób płci żeńskiej. W wielu przypadkach dziewczęta i kobiety zostały skontrastowane z męskimi towarzyszami, a żeńska bierność, niesamodzielność czy strachliwość uwydatniają zaradność i odwagę chłopców oraz mężczyzn. Zdarzają się wyjątki na tym tle, jednak stanowią one margines. Choć zbadany korpus tekstów współtworzą utwory niejednorodne gatunkowo, tematycznie i powstałe w różnych epokach, dominuje w nich stereotypowy portret dziewcząt i kobiet.

In the thesis I analyse all school canons that have been present in Polish education for grades 4-6 since 1989, taking into account a full view of feminine characters. Its main goal is to explore and describe their common attributes, ambitions, appearance, and actions. The morphology of the dissertation is interdisciplinary: female role models are interpreted with conceptual apparatus of literary studies, gender studies, philosophy, feminism, sociology and other social, and cultural disciplines. It is also divided into four chapters. The first chapter (Introduction to considerations) is devoted to theoretical issues such as an exposure of thesis’s purpose, indication of literary works to be studied, and explanation of the specifics of the intended research. The first chapter is an overview of how many canons were present in Polish language and literature lessons for grades 4-6 since 1989, and also what was their structure and functions in the Polish education system. In the same chapter there are mentions of other works concerning literature for children and teenagers in the perspective of gender studies. I also explain the key concepts in the thesis such as: canon, gender, stereotype, hidden curriculum. Chapter two (Functions, patterns, roles) describes feminine role models and their relations with other literary characters. It also refers to how often the female characters in school novels appear. In some of them, female characters are absent, in others they tend to assume the role of a mother or a sister who is taking care of their fighting sons or brothers, by providing them food or simply running houses for them. Women are treated as a passive source of comfort or emotional pleasure. Their work is crucial for the survival of the soldiers, but it does not require courage, intelligence, or any special skills considered as extremely valuable. There are also literary works with female characters participating in the main plot. It is worth to mention the phenomenon of their dependence on their male partners, friends, or colleagues. The main goal of a significant number of female characters is to get married. The third chapter (Beauty as an indispensable attribute of the feminine character) examines how the female characters are being treated as pretty objects to be conquered and possessed by men; their main destiny is to be seen or to become beautiful. In this chapter I analyse the issues such as a systemic beauty oppression, a male gaze, an evolution towards beauty and a fusion of ethical and aesthethical values (kalokagathia). Girls and women who are not beautiful do not participate in the adventure or turn out to be evil. The last chapter (Exposed attributes of feminine characters) studies the antiheroines who are punished for exceeding cultural and social heteronormativity. However, the primary purpose of this chapter is to describe the common stereotypical traits of the feminine characters. They seem to be emotionally and intellectually immature, weak, and lacking courage or strong will. Girls and women in the analysed texts do not speak at all or do not say anything of real value when they finally speak up. They are often presented as unwise and dependent on their men counterparts, but at the same time they are seen as caring, especially when it comes to taking care of children or animals. In the conclusion part, I describe how the feminine portrait represented in the school literary canons is one-dimensional, flat and simplified due to the analysed texts being out of date. An average age of a novel included in the school canon is more than 90 years old. As a consequence, it is without a doubt that the female characters from the works presented in classrooms are outdated and shaped under an influence of traditional, patriarchal patterns.