Literaturoznawstwo wileńskie i warszawskie 1809-1830. W poszukiwaniu języka dyscypliny

Rozprawa jest poświęcona początkom polskiego literaturoznawstwa akademickiego. Stawia dwie główne tezy: pierwszą – że początki polskiej profesjonalnej nauki o literaturze należy lokować w 2. i 3. dziesięcioleciu XIX wieku; drugą – że były one związane z poszukiwaniem języka tej dyscypliny. Materiał pracy stanowią świadectwa dotyczące wykładów prowadzonych na Uniwersytecie Wileńskim oraz Warszawskim, a także podręczniki i rozprawy naukowe. Materiał ten jest rozpatrywany w kontekście przemian instytucjonalnych i intelektualnych, których rozpoznanie umożliwia analiza ówczesnej terminologii. W części pierwszej w centrum uwagi znalazło się pojęcie „literatury”, które w omawianym okresie stało się przedmiotem sporów pomiędzy uczonymi. „Literatura” stanowiła obiekt kontrowersji jako przedmiot badań literackich, a dyskusja dotycząca znaczeń słowa była dyskusją o kształcie dyscypliny. Polemiki opisano z wykorzystaniem metodologicznej koncepcji „splątania”, która pozwoliła uwzględnić ich rozległy kontekst. Rozdział 1. traktuje o genezie i recepcji Historii literatury polskiej F. Bentkowskiego. Przedmiotem szczególnej uwagi stała się wymiana zdań pomiędzy J. Śniadeckim a G.E. Groddeckiem dotycząca pojęcia „literatury” i sposobu uprawiania badań literackich. Rozdział 2. prezentuje dwa kursy literatury prowadzone na UW przez L. Osińskiego i K. Brodzińskiego jako realizacje dwóch sposobów uprawiania badań. Rozdział 3. uzupełnia poprzednie o próbę odpowiedzi na pytanie, kto zdaniem ówczesnych powinien nauczać literatury. W tym celu dokonano analizy wypowiedzi związanych z konkursem na wileńską Katedrę Wymowy i Poezji (1809) oraz kontrowersje wokół zatrudnienia E. Słowackiego. Rozdział 4. podejmuje wątek ówczesnych związków pomiędzy pisaniem i wykładaniem literatury i przedstawia jego egzemplifikację: relację między twórczością literacką i naukową E. Słowackiego. Kluczowe okazuje się wyróżnienie przez ich bohaterów „niemieckiego” i „francuskiego” sposobu uprawiania badań literackich, a także dokonująca się w ich wypowiedziach stopniowa profesjonalizacja dyscypliny. Podkreślono związek kształtujących się badań z praktyką dydaktyczną, wskazano na wagę rozstrzygnięć terminologicznych dla praktyki akademickiej, wreszcie – postawiono postulat badań nad literaturoznawstwem tego okresu jako przedmiotem odrębnym od polemik literackich dotyczących klasycyzmu i romantyzmu. W części drugiej została podjęta próba rekonstrukcji świadomości literaturoznawczej epoki w jej kilku aspektach, w które wgląd dają używane wówczas pojęcia i terminy. Inspirację metodologiczną stanowiła zarówno semantyka historyczna, jak i postępowanie badawcze polegające na analizie słów kluczy. Przejście takie wydaje się koniecznym uzupełnieniem rozważań nad osadzoną w kontekście społecznym (splątaną) historią nauki o literaturze i pozwala poprzez język badań literackich dotrzeć do ówczesnych „stylów myślowych”. Rozdział 1. poświęcony jest „obrazowi”. Analiza semantyczna pozwoliła skonstatować, że pojęcie to było ówczesnym literaturoznawcom niezbędne do mówienia o świecie przestawionym, zarówno w aspekcie stwarzania iluzji, jak i naśladowania rzeczywistości. Rozdział 2., dotyczący terminu „ustęp”, podejmuje odpowiedź na pytanie, jak mówiono o kompozycji utworu. W argumentacji wyeksponowano rolę „jedności” utworu ze względu na percepcję czytelnika i widza. Rozdział 3. zawiera omówienie terminu „rozbiór” jako procedury badawczej, które pozwoliło połączyć rozważania dotyczące języka tekstów literaturoznawczych z dwoma typami funkcjonujących ówcześnie badań. Przeprowadzone w tej części pracy analizy pozwoliły wyróżnić „wileńską szkołę filologii”. Rozprawa ukazuje badany okres jako formacyjny dla polskich badań literackich, a także jako czas przejściowy, kiedy wszystko jeszcze jest możliwe do nazwania. Podkreśla świadomość ówczesnych intelektualistów, którzy rozumieli tę szansę i podjęli wysiłek teoriotwórczy oraz stawia postulat dalszych badań nad literaturoznawstwem XIX-wiecznym.

The dissertation is devoted to the beginnings of Polish academic literary studies. Two main theses are put forward: first – that the beginnings of Polish professional literary studies may be located in the 1st and 2nd decade of the 19-century; second – that they were related to the search of the discipline’s terminology. The dissertation is based on documentation related to lectures given at Vilnius and Warsaw Universities, coursebooks and academic treatises. The material is analyzed from the perspective of institutional and intellectual changes, which may be investigated thanks to terminology analysis. In the first part, the author focuses on the “literature” concept, which in the described period became an object of dispute between scholars. The discussion related to the meaning of the word was simultaneously a discussion about the concept of the discipline. The polemics have been described using the “entanglement” methodological concept. In the 1st chapter, F. Bentkowski’s History of Polish Literature is analyzed in terms of its genesis and reception. The polemic between J. Śniadecki and G.E. Groddeck concerning the concept of “literature” and the methods of literary studies has been given special attention. The 2nd chapter presents two courses of literature taught at University of Warsaw by L. Osiński and K. Brodziński as two ways of carrying out literary research. The 3rd chapter complements the overall reasoning with an attempt to answer the question on who shall teach literature, according to researchers of the time. It includes an analysis of the statements related to the 1809 Vilnius Rhetoric and Poetics Chair competition. A controversy over E. Słowacki’s employment is presented. The 4th chapter focuses on the relation between creating and lecturing literature on the example of E. Słowacki’s works. The distinction between "German" and "French" literary studies, made by the then scholars is the key idea behind this part of the thesis, along with an observation about the gradual professionalization of the discipline taking place in their works. The relation between research and the didactic practice is emphasized. The author calls for a distinction between research on literary studies of the time on the one hand and polemics concerning Classicism and Romanticism on the other. In the second part, an attempt to reconstruct the literary consciousness of the epoch is made. Terms and concepts are used as insights to achieve this aim. Both historical semantics and key words research provide the author with methodological inspiration. The proposed transition seems a necessary complement to the literary research embedded in the social (“entangled”) context. It eventually allows to reconstruct the “thought style” of the time thanks to the analysis of literary studies’ language. The 1st chapter is dedicated to the ambiguous notion of “image”. The semantic analysis allows to conclude that this concept was necessary for the literary researchers to discuss the presented world, in terms of both creating the illusion and reality imitation aspects. The 2nd chapter, concerning the term “passage”, shows how the composition of the literary work was discussed. The role of the literary work “unity” regarding reader’s and viewer’s perception is stressed. In the 3rd chapter, the “analysis” term (as a name of research procedure) is discussed. It allows to combine considerations regarding the language of literary studies with the two types of the then literary research. Thanks to the analyses carried out in this chapter, it is possible to distinguish the “Vilnius school of philology”. The dissertation presents the considered decades as a Polish literary studies formation and transitional period, when everything is still to be named. The author stresses the methodological awareness of the scholars, who took effort to theorize the field of literary studies. Further research on nineteenth-century literary studies is proposed.