Malarz zabytków przeszłości – pejzażysta? Twórczość gdańskiego romantyka Johanna Carla Schultza

Malarz Johann Carl Schultz (1801-1873) należał do luminarzy gdańskiej kultury XIX wieku i na trwałe zapisał się w pejzażu kulturowym nadbałtyckiego miasta. Jako artysta specjalizował się w malarstwie pejzażowym i zabytków architektury. Do początku lat trzydziestych dominowały w jego twórczości widoki miast i zabytków architektury włoskiej i niemieckiej – miejsc, które odwiedził w czasie artystycznych wędrówek i studiów, porównując tradycję Południa i Północy. Po tej cezurze kontynuował malowanie widoków krajobrazu kulturowego Italii ale w jego oeuvre pojawiły się także widoki rodzinnego Gdańska i zabytków prowincji pruskiej. Był jednak nie tylko wytrawnym portrecistą dawnej architektury ale także niestrudzonym badaczem jej historii, admiratorem i znawcą. Pisał ważkie artykuły oraz rozprawy na temat sztuki nadbałtyckiego miasta i z zaangażowaniem walczył o zachowanie najcenniejszych zabytków architektury Gdańska, podkreślając ich niepowtarzalną, ponadregionalną, artystyczną wartość. Historyczna wiedza, erudycja i świadomość kulturowego znaczenia portretowanych miejsc – zabytków architektonicznych (w pejzażu z perspektywy ogólnej, w kontekście urbanistycznym tudzież w całkowitym zbliżeniu) wpływały na dokonywany przez niego wybór motywu plastycznych przedstawień. W swojej twórczości artystycznej odwoływał się do dawnych form i tradycji. Nie tworzył nowej ikonosfery i nie prowadził eksperymentów warsztatowo-formalnych. Jego twórczość stanowiła ogniwo w długim ciągu Heimatkunst – realistycznego malarstwa pejzażowego i wedutowego, którego korzenie formalne wyrastały z twórczości artystów holenderskich XVII stulecia, a przesłanie ideowe sięgało patriotycznych uniesień romantyków nad pięknem rodzimego krajobrazu kulturowego po wojnie wyzwoleńczej z Napoleonem. Z romantycznej myśli czerpał miłość do ojczyzny i trwałe przekonanie o potrzebie upamiętniania architektonicznych świadectw przeszłości – widzialnych znaków historii i tradycji. Z kultury mieszczańskiego biedermeieru zaś sentymentalizm i skłonność do drobiazgowości w odtwarzaniu detalu. Twórczość gdańszczanina miała charakter archiwizacyjny i retrospektywny, nawiązywała do wciąż żywych w kulturze materialnych symboli przeszłości. Nosiła w sobie poetykę i piętno jego osobowości artystycznej, ukształtowanej przez wybitnych nauczycieli – Johanna Adama Breysiga, Johanna Erdmanna Hummla, Karla Friedricha Schinkla czy też Domenica Quaglio ale przede wszystkim koncentrowała się na historycznym znaczeniu i właściwościach artystycznych portretowanego przedmiotu jako ważnego elementu dziedzictwa kulturowego. Twórczość plastyczna Schultza zdaje się być wciąż mało rozpoznaną, choć postać dyrektora i profesora Szkoły Sztuk Pięknych pojawia(ła) się na kartach wielu opracowań naukowych. Zachowana do dziś w europejskich zbiorach muzealnych spuścizna artystyczna gdańskiego profesora jest zaledwie cząstką z wykonanych przezeń prac malarskich, rysunkowych i graficznych. Jeszcze w obecnej chwili zarówno w polskiej, jak i niemieckiej literaturze przedmiotu twórczość ta, poprzez swój weryzm i drobiazgowość w oddaniu szczegółów, zwłaszcza w kontekście jego opus magnum – albumu widoków starego Gdańska i widoków zamku malborskiego z czasów tzw. romantycznej restauracji, omawiana jest najczęściej w kategoriach źródła ikonograficznego, jako wizualny dokument epoki, gdzie nośnikiem głównych treści jest sam portret przedmiotu, służący jako baza, punkt wyjściowy do planowanych prac rekonstrukcyjnym lub badaniom z zakresu historii kultury materialnej. Istotą niniejszych rozważań jest spojrzenie na twórczość gdańskiego malarza z nieco szerszej perspektywy, w odniesieniu do kultury artystycznej epoki oraz ogólnych tendencji w rozwoju malarstwa pejzażowego i weduty. Zgromadzony w trakcie kwerendy materiał jest reprezentatywnym fragmentem intensywnej aktywności twórczej Schulza, umożliwiającym podjęcie próby nakreślenia jego artystycznego profilu oraz miejsca w sztuce Prowincji Pruskiej dziewiętnastego stulecia. Praca składa się z dwóch, wzajemnie się dopełniających części: części syntetycznej oraz katalogu jego prac. W części syntetycznej dysertacji została omówiona twórczość artystyczna gdańszczanina z kilku perspektyw badawczych. Po pierwsze, w paraleli do ideowych, intelektualnych i historycznych uwarunkowań ówczesnej epoki. Po drugie, w aspekcie lokalnej kultury historycznej, wyrosłej na gruncie romantycznej myśli i zrodzonej w Oświeceniu postawy „starożytniczej”. Katalog zaś, będący próbą rekonstrukcji zbioru prac przypisywanych Schultzowi z zakresu malarstwa, rysunku i grafiki, został podzielony na trzy części: katalog dzieł zachowanych, dzieł utraconych i portretów artysty.   The painter Johann Carl Schultz (1801-1873) was one of luminaries of the cultural scene of the 19th century Gdansk and has left an indelible mark on the cultural landscape of this Baltic city. As an artist, he specialized in depicting cityscapes and architectural monuments. Until the early 1830s, Schultz's works were dominated by cityscapes and monuments of Italian and German architecture – places he visited during his artistic travels and studies, comparing the traditions of the South and the North. Following that period, he would continue to paint scenes of the cultural landscape of Italy, but his oeuvre also featured scenes from his native Gdansk and monuments of Prussian countryside. However, beside being a seasoned portrayer of old architecture, he was also a diligent researcher of its history, as well as its admirer and expert. He produced significant articles and dissertations on the art of Gdansk and committed himself to preserving the most valuable architectural monuments of that Baltic city, emphasizing their unique, artistic value reaching beyond the local borders. Historical knowledge, erudition and awareness of the cultural significance of the places portrayed – architectural monuments (including those in the form landscape as seen from a general perspective, those in the urban context as well as those seen in a close-up) influenced his choice of themes of his artistic representations. In his artistic work, he drew from historical forms and traditions. Far from trying to create a new imagery, he was reluctant to engage in technical or formal experiments: indeed, his work forms a link with the long sequence of Heimatkunst – realistic landscape and veduta painting, whose formal roots stem from the works of Dutch artists of the 17th century, and whose ideological manifesto is rooted in the patriotic sentiment of romantics over the beauty of the native cultural landscape following the Napoleonic liberation war. It is from the romantic thought that he draws his love for the homeland and a lasting conviction about the need of commemoration of architectural testimonies of the past as visible signs of history and tradition; whereas the culture of the bourgeois Biedermeier fuels his sentimentalism and a propensity to meticulousness in recreating details. The creativity of this Gdansk resident is archivistic in its manner and retrospective, by referring to the material symbols of the past, still extant in culture. It embraces his poetics and bears the mark of his artistic personality, shaped by outstanding teachers – Johann Adam Breysig, Johann Erdmann Hummel, Karl Friedrich Schinkel or Domenico Quaglio, but above all, it emphasizes the historical significance and artistic qualities of the portrayed object as an substantial element of cultural heritage. Schultz's artistic work still seems to be awaiting its recognition, although the figure of the director and professor of the School of Fine Arts is present in a significant body of scholarly studies. The artistic legacy of the Gdańsk-based academic as preserved to this day in European museum collections is merely a fraction of his paintings, drawings and graphic works. Both in the Polish and German contemporary literature of the subject, his artistic output, owing to its verism and perfectionism in presenting details (in particular, in the context of his magnum opus – an album of views of old Gdansk and views of the Malbork Castle from the period of the so-called romantic restoration) is primarily discussed in terms of constituting an iconographic source, a visual document of the epoch, where the portrayal of the object itself becomes the vehicle carrying the main content, a depiction serving as a base or starting point for planned reconstruction work or research in the field of material culture history. The essence of these considerations is to look at the body of work of the Gdansk-based painter from a slightly broader perspective: that is, in relation to the artistic culture of the epoch and general trends in the development of landscape painting and veduta. The research material collected during the query is representative of Schulz's intense creative activity, facilitating an attempt to outline his artistic profile and position that he holds in the artistic scene of the Prussian Province of the nineteenth century. The dissertation consists of two complementary parts: the synthetic part and the catalogue of his works. The synthetic part of the dissertation discusses the artistic work of the said resident of Gdansk from several research perspectives. First, in parallel to the ideological, intellectual and historical determinants of the era. Secondly, in terms of local historical culture, rooted in the Romantic thought and the "antiquity" attitude born in the Enlightenment. The catalogue, which is an attempt to reconstruct the collection of works attributed to Schultz spanning the fields of painting, drawing and graphics, has been divided into three sections: the catalogue of works preserved, one of lost works and of the artist's portraits.