Prawo, seksuologia a transpłciowość. Przemiany społeczno-kulturowych praktyk konstruowania płci w Polsce (1964-2012)

Tematem tej pracy jest rodząca się podmiotowość polityczna osób transpłciowych w Polsce. Praca oparta jest na różnorodnym materiale źródłowym zgromadzonym podczas badań etnograficznych, które rozpoczęły się od wywiadów biograficznych z osobami związanymi ze środowiskiem osób transpłciowych oraz obserwacji uczestniczącej podczas spotkań i imprez organizowanych w Warszawie przez to środowisko, a zakończyły się analizą literatury seksuologicznej i prawniczej oraz analizą akt sądowych dotyczących spraw o ustalenie płci. Analizowany materiał to narracje autobiograficzne osób transpłciowych wytworzone w różnorodnych kontekstach społecznych i instytucjonalnych: autobiografii pisanych w ramach diagnozy seksuologicznej, zeznania sądowe, wywiady w mediach i osobiste rozmowy z badaczką, skupione w zasadniczej części na doświadczeniach biograficznych. Pierwsze dwa rozdziały przedstawiają teoretyczne i metodologiczne założenia przeprowadzonych badań oraz dostarczają ram pojęciowych dla zawartego w kolejnych trzech rozdziałach opisu zebranego materiału. Pierwszy rozdział dotyczy pojęcia płci i transpłciowości i przedstawia aktualny stan debat dotyczących transpłciowych tożsamości i aktywizmu. W drugim rozdziale zarysowana została perspektywa metodologiczna, która pozwala na opis cyrkulacji transpłciowych narracji biograficznych w różnorodnych kontekstach społecznych i instytucjonalnych. Rozdział trzeci poświęcony został analizie historii produkcji wiedzy seksuologicznej w Polsce przed 1989 rokiem – w kontekście oficjalnej ideologii socjalistycznego humanizmu, tradycji polskiej inteligencji i nieobecności (i politycznej niemożliwości) społecznego aktywizmu osób LGBT. Z tej perspektywy analizuję rozwój wiedzy seksuologicznej i seksuologicznego aktywizmu, który wymazywał doświadczenia homoseksualne poprzez legitymizowanie „transseksualizmu” i „zaburzeń tożsamości płciowej” jako uleczalnych i wymagających społecznej i medycznej interwencji. W kontraście do rozwoju aktywizmu LGBT w USA, w Polsce dążenie do zmian społecznych i poprawy sytuacji osób nie wpisujących się w heteronormatywny porządek było zapośredniczone przez seksuologów i seksuologię, czego skutkiem było wyciszanie i marginalizowanie innych obszarów doświadczenia. Rozdział czwarty dotyczy rozwoju argumentacji prawniczej, której skutkiem było wprowadzenie w połowie lat 90. XX w. obowiązującej do tej pory procedury prawnej korekty płci. Przed 1989 rokiem prawnicy i sędziowie przyjmowali dość liberalne rozwiązania odnośnie możliwości, warunków i procedur takiej korekty, natomiast po 1989 roku przyjęto inne formy argumentacji, które legły u podstaw nowej praktyki sądowej opartej o art. 189 Kodeksu Postępowania Cywilnego (powództwo o ustalenie) i zakładającej konieczność pozwania własnych rodziców przez (pełnoletnią) osobę domagającą się prawnej korekty płci. Analiza akt sądowych i literatury prawniczej pokazuje istotne różnice pomiędzy polską argumentacją prawniczą a zachodnimi modelami postępowania, które w centrum procedury stawiały konieczność dostosowania transpłciowego ciała do dominujących norm ucieleśnienia. W Polsce natomiast prawnicy koncentrowali się na ponownym wpisaniu jednostki w sieć heteronormatywnych relacji społecznych, ciało traktując jako czynnik drugorzędny. Efektem jest skomplikowana sądowa procedura, której celem jest ustanowienie na nowo normatywnie upłciowionych relacji społecznych kosztem pozostawienia w sferze milczenia nienormatywnie upłciowionych ciał. Ostatni rozdział zawiera analizę narracji autobiograficznych osób transpłciowych tworzony poza medycznym i sądowym kontekstem. Stanowią one jednocześnie lokalną socjologię płci i narzędzie działań politycznych. Dostarczają informacji dotyczących wyzwań, z jakimi muszą się zmierzyć osoby transpłciowe w Polsce, ich relacji ze społecznym i instytucjonalnym otoczeniem. Narracje te są instrumentalizowane w ramach działań społecznych i politycznych środowiska osób transpłciowych, mających na celu poprawę ich społecznej sytuacji. Historie o urodzeniu w obcym ciele i historie o urodzeniu w złym społeczeństwie są strategicznie używane w rozmaitych społecznych kontekstach i oprócz narzędzia działań politycznych stanowią również narzędzie pozwalające wyobrazić sobie społeczeństwo i stworzenie lokalnej socjologii płci. Są jednocześnie diagnozami społecznymi i praktykowaniem utopijnego myślenia o lepszym, czyli bardziej przyjaznym osobom transpłciowym, społeczeństwie. SUMMARY The topic of this dissertation is the emerging transgender political subjectivity in Poland. It is based on heterogeneous source material collected in the course of research which started with biographical interviews with persons active in the transgender community supplemented by participant observation during meetings and parties organized in Warsaw and ended with extensive archive and literature research on the origins of current sexological and legal practices pertaining to sex reassignment and medical care of transgender patients in Poland. The thesis is thus based on empirical research material consisting of transgender biographies produced in different contexts: autobiographies written for the purpose of sexological diagnosis, court testimonies, media interviews and personal conversations focused in most part on biographic experiences conducted over the course of my research. The first two chapters prepare the ground for the analysis of empirical material gathered in the course of research. The first chapter presents the state of theoretical discussions on transgender identities and activism, while in the second methodological perspective is developed, which allows for analyzing the circulation of transgender life stories among the institutional and non-institutional contexts. The third chapter contains the analysis of the history of sexological knowledge production in Poland before 1989 in the context of the official ideology of socialist humanism, the traditions of Polish intelligentsia and the absence (and political impossibility) of LGBT social activism. From this perspective I trace the development of sexological knowledge and sexological activism that silenced homosexual experiences and favored “transsexualism” or “gender dysphoria” as legitimate medical conditions that the society needed to be educated about. I contrast the development of Polish sexology in regard to transsexualism and the ways sexologists were involved in advocacy for their patients with the development of sexology and LGBT activism in the USA, to illuminate different areas of silence and obscurity they produced. The fourth chapter aims at an analysis of theoretical discussions on the conditions of possibility of legal sex reassignment in Polish legal literature, which have continued since the 1960s. Before 1989 lawyers and judges favored a relatively liberal approach which resulted in sex reassignment being possible for people diagnosed as transsexual without any requirements regarding prior medical procedures. After 1989 a new model was developed, which still did not require sterilization or full surgical sex reassignment but introduced a trial form in which adult individuals had to sue their parents for wrong sex assignment at birth. By analyzing legal literature and case files I argue that legal reasoning in Poland was distinct from the Western models which for a long time allowed for sex reassignment on the condition of performing full sex reassignment surgery or at least sterilization of transsexual persons. Polish model ignores the anatomical aspect of sex and focuses on reinstating properly gendered social relations. It produces ‘improperly’ sexed persons but there exists a deliberate silence about the anatomical uncertainties of properly heteronormative social relations. The last chapter describes how transgender biographies in Poland are produced as both a local sociology of gender and as instruments of political action. They provide information on the challenges faced by transgender persons in their social environment, as well as in their encounters with state institutions. They are instrumentalized to achieve the political goals constantly negotiated within the transgender community. The story of being born into the wrong body and the story of being born into the wrong society are being told with particular political gains in sight. The wrong society narrative promises emancipation from the medical categories, hierarchies and teleologies while the wrong body narrative does not hold such promises. However, both kinds of narratives allow for imagining society as a source of both violence and liberation and are devised as social diagnoses and as a utopian practice of imagining a better society. If analyzed not as production of subjects but of audiences and political discourses both have an emancipatory potential and tell different parts of the same story.