Obrazy USA w literaturze niemieckiej po 1989 r.

Choć mogłoby się wydawać, że na przestrzeni lat mamy do czynienia z wieloma różnymi, powstającymi w Niemczech obrazami Ameryki, to najprawdopodobniej jest to jeden lub zaledwie kilka obrazów, które podlegają ciągłym zmianom. Obraz ma charakter dynamiczny – zmienny, w odróżnieniu od statycznego schematu i stereotypu. Jakie zdarzenia lub czynniki historyczne ukształtowały współczesny obraz USA w Niemczech? Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że były to: rywalizacja Niemiec z Ameryką o przewagę technologiczną w latach 20. i 30., kafkowski opis emigracji za ocean i inne fikcyjne opisy Ameryki w tym okresie, propaganda III Rzeszy i jej dekonstrukcja w wyniku kontaktu ludności niemieckiej z amerykańskimi okupantami po zakończeniu II wojny światowej, ruiny Drezna pozostawione po dywanowych bombardowaniach miasta przez aliantów w 1945 r., cud gospodarczy lat 50. w Niemczech Zachodnich, ruch studencki 1968 r., przesunięcie znaczenia pojęcia faszyzmu z Niemiec na stosunki transatlantyckie, niemiecko-amerykańska wymiana kulturalna, propaganda byłej NRD, pierwszy kontakt post-enerdowskich twórców z USA, pacyfistyczna postawa zachodnioniemieckiego społeczeństwa wobec wojny w Iraku w latach 90. Nie tylko czynniki historyczne wywierają wpływ na współczesny obraz Ameryki w Niemczech. Najważniejszym wydarzeniem po 1989 r., tzw. wydarzeniem kluczowym, które zmieniło rolę USA w globalnej polityce i postrzeganie tego kraju na całym świecie, był zamach 11.09.2001 r., zwany w skrócie 9/11. Zasadnym wydaje się postawienie kolejnego pytania badawczego: Jaki wpływ na obraz USA w Niemczech miało wydarzenie kluczowe po 1989 r.? Na podstawie przeprowadzonych badań autorka dystertacji wyodrębniła trzy możliwe obrazy USA w Niemczech, które zatytułowała: Nine Eleven, Ameryka – utracona kochanka oraz Pax Americana. Celem dysertacji było ukazanie obrazu Ameryki z niemieckiej perspektywy po 1989 r. Data ta jest cezurą rozumianą jako granica nowoczesności po zakończeniu zimnej wojny. Cel zrealizowany został w kolejnych etapach: - sprecyzowanie definicji pojęcia „obraz”; - pokazanie zależności między obrazem a wydarzeniami politycznymi; - pokazanie specyfiki niemieckiego punktu widzenia; - zsyntetyzowanie wielu istniejących współcześnie wątków na temat USA w Niemczech i utworzenie spójnych konstruktów – obrazów, które są czymś więcej niż opisem oczywistego schematu i uprzedzenia. Poboczną wartością, którą udało się zrealizować w miarę postępu prac, jest zaczątek nieistniejącej do tej pory monograficznej antologii wątków amerykańskich w literaturze niemieckiej. Na podstawie przeprowadzonych i opisanych powyżej badań problematykę dysertacji można streścić w kilku najważniejszych wnioskach: 1. Obraz Ameryki ma charakter dynamiczny – dlatego bon mot Carla Zuckmayera Amerika ist anders (Ameryka jest inna) od ponad 60 lat nie stracił aktualności i jest chyba najczęściej przytaczanym w Niemczech cytatem na temat Ameryki. Zawsze można stwierdzić, że Ameryka jest inna – inna niż wcześniej, inna niż sądzi kontrlokutor, czy też inna niż Niemcy i szerzej – Europa, co nabrało pejoratywnego znaczenia w kontekście relacji z ataku terrorystycznego w Nowym Jorku 11.09.2001 r., kiedy słowo „inna” odczytano jak „odmieniec”, „wyrzutek”. 2. Na wzajemny stosunek Niemców do Amerykanów ma wpływ prowadzona wcześniej w okupowanej przez aliantów RFN polityka demokratyzacji. Dzięki Ameryce Niemcy jako jedyne państwo w Europie miało okazję śnić american dream, ale także doświadczyć dekonstrukcji tego utopijnego pojęcia. Sympatie i antypatie niemieckiej opinii publicznej wobec Ameryki mają kształt sinusoidy. Po okresie fascynacji Ameryką następuje silna fala krytyczna. W ostatnich latach okresy pozytywnego nastawienia Niemców wobec USA są bardzo krótkie. Dominuje wizja dystopiczna, wzmocniona obrazami zarejestrowanymi podczas ataku 9/11 i bezpośrednio po nim. 3. Antyamerykańskie nastawienie współczesnych Niemców do Amerykanów ma głębokie korzenie, sięgające Republiki Weimarskiej, III Rzeszy i propagandy byłej NRD, która zresztą przejęła antyamerykańską retorykę wprost z aparatu propagandowego Goebbelsa. Najbardziej jaskrawe przykłady tej kontynuacji to argumenty o niemieckiej przewadze technologicznej i kulturowej. 4. Obraz USA w Niemczech jest fikcyjnym wyobrażeniem wielopokoleniowym, wzmacnianym przez takie symbole jak literacka statua Kafki, czy pozostawione po dywanowych bombardowaniach aliantów w 1945 r. ruiny Frauenkirche w Dreźnie. Ich symboliczna wymowa sprawia, że nawet w dziełach powstających w XXI wieku, Ameryka przedstawiana jest jako bezwzględna potęga, częściej używająca argumentu miecza niż słowa. 5. W literaturze niemieckiej obraz USA pełni często funkcję lustra, w którym odbija się nie tyle Ameryka, co niemiecka mentalność. Tworząc opisy Ameryki, Niemcy odnajdują cechy, które ich od niej odróżniają, budując poczucie własnej tożsamości narodowej. I tak opisując Amerykę jako Rzym, autorzy niemieccy pytają o miejsce Europy. Jeśli według interpretacji Ameryka jest w literaturze przedstawiona jako kobieta, to Niemcy są jej partnerem. Według autorów niemieckich Europa, a tym samym Niemcy, postrzegają się jako anty-Amerykę. 6. Jeśli porównamy amerykańsko-niemieckie relacje do damsko-męskiego związku, nie będziemy mieć w przypadku USA i Europy do czynienia ze starym dobrym małżeństwem, tylko z burzliwym romansem, który nie ma szans na happy end. Każdy z partnerów tego związku chce pełnić rolę macho, poniżając drugą stronę za okazaną słabość. 7. Europę, Niemcy i Amerykę łączy wspólnota cywilizacyjna. Szukając interpretacji roli USA we współczesnym świecie poprzez analogię amerykańsko-rzymską, znajdujemy własne miejsce na świecie. Niepokojący jest jednak powracający ze świata antyku prawie po 2000 latach podział świata na Rzym i Barbaricum – co może być źródłem współczesnych konfliktów natury globalnej.