Oblicze wyznaniowe "Nowego zaciągu" Wacława Potockiego

Przedmiotem rozprawy jest analiza profilu wyznaniowego poematu Wacława Potockiego Nowy zaciąg pod chorągiew starą tryumfującego Jezusa Syna Bożego nad światem, czartem, śmiercią i piekłem (utwór został ukończony między 1679 a 1696 rokiem). Za cel postawiono sobie weryfikację prawdziwości powtarzanej w literaturze przedmiotu tezy o wprowadzaniu przez autora treści kryptoariańskich do tekstów powstałych po przejściu na katolicyzm, tu konkretnie – do eposu pasyjnego. Zadanie to realizowano poprzez prześledzenie, czy i w jakiej mierze w utworze znalazły odzwierciedlenie szeroko rozumiane tradycje obydwu wyznań. Uwagę skupiono głównie na odniesieniach do ich myśli dogmatycznej, w mniejszym stopniu także na odwołaniach do katolickiej i ariańskiej etyki, mentalności, obowiązujących form kultu czy wreszcie propagowanych postaw człowieka i wspólnoty wierzących wobec Boga. Dla zrekonstruowania znaczeń badanego tekstu jego fragmenty zestawiono z utworami będącymi nośnikami idei teologicznych, antropologicznych i obyczajowych właściwych tym wyznaniom: katechizmami, dziełami postyllograficznymi, traktatami polemicznymi, egzegetycznymi, piśmiennictwem reprezentującym krąg nowożytnych pobożnych rozważań oraz nurt mistyczny i dziełami apokryficznymi. Identyfikacji wymienionych elementów towarzyszyło ustalenie, jakie znaczenie zyskują one konkretnie w Nowym zaciągu. Podstawową procedurą poznawczą stosowaną w niniejszej pracy jest filologia. Studium sytuuje się również blisko takiego myślenia o badaniu literatury, które wykazuje związki z historią idei. Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy z nich służy zarysowaniu tła, na którym można umiejscowić analizowany epos biblijny. Rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia informacji na temat konwersji pisarza. Następnie nakreślony został zarys jego twórczości religijnej, ze szczególnym uwzględnieniem rysów katolicyzmu i arianizmu 2 w poszczególnych dziełach „nabożnych” twórcy. Dalej przedstawiono stan badań nad obliczem wyznaniowym poezji religijnej Potockiego. Kolejne rozdziały zawierają analizę sposobu prezentacji przez niego w Nowym zaciągu zagadnień, które stanowiły przedmiot polemik między członkami Kościoła katolickiego a braćmi polskimi. Rozdział drugi poświęcony jest wizerunkowi Chrystusa w utworze (odtwarzanemu głównie w oparciu o obserwację, jak w poemacie odnosi się do kwestii: bóstwa Jezusa, Jego preegzystencji i wcielenia) i zawartemu tam obrazowi Ducha Świętego. W rozdziale trzecim przyjrzano się pojawiającym się w dziele rozważaniom na temat ekonomii zbawienia. Zajęto się problemami: grzechu pierworodnego, zadośćuczynienia, odkupienia, egzemplarycznego wymiaru męki Pańskiej i udziału człowieka w dziele zbawienia oraz relacji między Bożym gniewem, sprawiedliwością i miłosierdziem. Rozdział czwarty traktuje o odniesieniach do Eucharystii wprowadzonych przez Potockiego do Nowego zaciągu, a zwłaszcza o stosunku autora do kwestii, czy jest ona uobecnieniem, czy przypomnieniem wydarzeń pasyjnych, oraz do nauki o prawdziwej obecności ciała i krwi Pańskiej od postaciami chleba i wina. Analizie poddano również fragmenty na temat pożytków płynących z przystępowania do Eucharystii i odnoszące się do koncepcji przedstawiającej ją jako ofiarę, a także dotyczące godnego sprawowania i przyjmowania Sakramentu Ołtarza i udzielania Komunii św. pod jedną postacią. W rozdziale piątym omówiono natomiast inne zagadnienia, które były przywoływane przez badaczy jako probierze charakteru konfesyjnego poematu: stanowisko zajmowane wobec kultu Maryi i świętych, stosunek Potockiego do wprowadzania wątków pozaewangelicznych, wypowiedzi o relacji między wiarą a zmysłami i rozumem, krytykę wybranych elementów pobożności katolickiej i duchowieństwa, a także opinię na temat posiadania przez Kościół prawdy absolutnej. W zakończeniu rozprawy zamieszczono podsumowanie szczegółowych analiz i wnioski oraz postulaty badawcze na przyszłość. Do pracy został dołączony aneks obejmujący dwie części: zestawienie różnic między pierwszą a drugą redakcją utworu oraz materiał ikonograficzny, do którego w celach porównawczych odwoływano się w rozprawie. Podjęta analiza Nowego zaciągu pozwoliła zanegować tezę o kryptoariańskim charakterze tekstu Potockiego. Sposób prezentacji w utworze zagadnień teologicznych (obejmujący zarówno kreację świata przedstawionego, jak i partie dyskursywne traktujące o konkretnych problemach teologicznych) w swym najgłębszym wymiarze jest spójny i pozostaje zgodny z dogmatami Kościoła katolickiego.

This thesis concerns the religious profile of the epic poem about Saviour’s Passion by Wacław Potocki ‘Nowy zaciąg pod chorągiew starą tryumfującego Jezusa Syna Bożego nad światem, czartem, śmiercią i piekłem’. The analisys leads to the verification of reliability of the thesis repeated in the subject literature about introducing crypto-Arian content to Potocki’s works after his conversion to Catholicism, especially to ‘Nowy zaciąg’. The fact that issue was usually connected with the question about the truthfulness of his conversion from Arianism to Catholicism did not foster the progress of previous academic discussions. The discussions concerned mainly the issue of the true identity of the narrator in Potocki’s religious texts written after the conversion: Catholic, Arian, crypto-Arian or maybe a person dęclaring his faith in God, however avoiding expressing affiliation with any religious community. In my research I did not introduce the question about Potocki’s faith as it is an unsolvable matter. His messiad was the subject of my interest not as a document determining his belonginess to any religious community but as an integral artistic work including certain ideological message. My research concerning the influence of Catholicism and Arianism on the poem required the closer look on the reflection of widely understood religious traditions in the text. I was especially interested in the references to their doctrines. To a lesser extent did I take into consideration the references to Catholic and Arian ethics, mentality, religious practices and advocated attitude of human and religious community towards God. The fragments of the messiad were compared with other texts bearing theological, antropological and custom ideas appropiate for those religious denominations: catechismus, postillographic works, polemic treaties, exegetic writings, works that represent modern pious considerations, miscitism and apocrypha. Identification above mentioned elements was supported by determination of their meaning in the analysed work. The dissertation consists of five chapters. The first one includes the short summary of information about Potocki’s conversion. Then it concerns the outline of his religious works, including especially the elements of Catholicism and Arianism in selected ones. These observations provide the background for the analysed messiad. Moreover, in the same chapter the scope of research on religious character of Potocki’s poetry was pointed out. Next chapters include the analisys of the way the issues (especially theological) were presented in ‘Nowy zaciąg’, which were the subject of discussion between Catholic Church memebers and Polish Bretehern. The second chapter is devoted to the image of Christ in the poem (I especially examined the question of His divinity, preexistence and incarnation) and to the image of the Holy Spirit that can be found therein. In the third chapter the issues of the Divine Economy occuring in the messiad were mentioned. Firstly, the thoughts on the original sin, connected with the Economy of Salvation but not strictly beeing in the scope of interest of soteriology, were followed trough. Then the chapter concerns the issues of compensation, redemption, exemplaric expression of Passion, human contribution in the work of redemption and the relations between God’s anger, justice and mercy. The fourth chapter deals with the references to the Eucharist introduced by Potocki in ‘Nowy zaciąg’. The last chapter concerns other issues mentioned by scholars as one of the criteria the messiad’s confessional character: the attitude towards the cult of Virgin Mary and saints, Potocki’s approach to introducing apocryphical motifs, statements about the relations between the faith, senses and mind, criticism of the chosen elements of the Catholic devotion and the clergy and also the opinion concerning the Church’s absolute truth. The conclusions includes the summary of detailed analysis, findings and postulates which can be researched further. The analisys of ‘Nowy zaciąg’ enabled to negate the thesis about the crypto-Arian character of Potocki’s messiad. It transpired that the way of presenting theological issues (including not only the creation of the represented world but also discursive parts mentioning certain theological problems) is deeply coherent and is concordant with the Catholic dogmas.