Carlo Emilio Gadda al vaglio della critica coeva

Celem rozprawy doktorskiej zatytułowanej Carlo Emilio Gadda w oczach współczesnej mu krytyki jest analiza recepcji krytycznej niektórych dzieł C. E. Gaddy (1893-1973), jednego z najbardziej uznanych pisarzy dwudziestego wieku we Włoszech i poza ich ich granicami. Została poddana badaniu recepcja pierwszych wydań następujących tomów: La Madonna dei filosofi (Madonna filozofów, 1931), Il castello di Udine (Zamek w Udine, 1934), Le meraviglie d’Italia (Cuda Włoch, 1939), Le Novelle dal ducato in fiamme (Nowiny z księstwa w płomieniach, 1953), Il giornale di guerra e di prigionia (Dziennik wojny i niewoli, wydanie z roku 1955 oraz wersja poszerzona z 1965), Quer pasticciaccio brutto de via Merulana (Niezły pasztet na via Merulana, 1957) oraz La cognizione del dolore (Poznawanie cierpienia, 1963). W rozprawie został zatem ujęty długi okres „oficjalnej” kariery Gaddy – od lat trzydziestych do pierwszej połowy lat sześćdziesiątych. Teksty poddane analizie obejmują głównie recenzje, a także szereg bardziej obszernych artykułów i esejów, które ukazały się na łamach różnych periodyków i dzienników. Celem pracy było ponadto uzupełnienie rozważań krytyków dotyczących pisarstwa Gaddy o komentarze samego autora, słynącego również ze swojej tendencji do analizy krytycznej własnych utworów oraz ich egzegezy. Rozprawa składa się z dwóch obszernych części zatytułowanych Barok i Gadda „klasyk”. W stronę centrum?, podzielone na rozdziały poświęcone recepcji krytycznej poszczególnych książek, w kolejności ich publikacji. W pierwszej części, oprócz zachowania porządku chronologicznego, jako klucz analizy przyjęto definicję „barokowy”. Zostaje ona przypisana autorowi od samego początku w celu określenia oryginalności jego stylu, postrzeganego jednak również jako dziwaczny i sztuczny. Przez większość badanego okresu definicja ta ma przede wszystkim charakter mało precyzyjnego hasła. Powodem, dla którego została ona jednak przyjęta do celów analizy, jest jej niezwykłe powodzenie u krytyków oraz to, że odnosi się ona do jednej z głównych kwestii poruszanych w tamtych latach, a mianowicie na ile pisarstwo Gaddy należy uznać za stylistyczne ćwiczenie a na ile za uzasadnioną i funkcjonalną formę wyrazu. Celem przedmiotowej części rozprawy było ujęcie przede wszystkim refleksji krytycznej dotyczącej właśnie tej kwestii. Należy zauważyć, że są to rozważania i uwagi, które dotyczą w większym stopniu mechanizmów pisarstwa Gaddy - płaszczyzny syntaktycznej i leksykalnej oraz struktury narracyjnej jego dzieł. Analiza recepcji krytycznej wybranych książek pisarza przeprowadzona w części Barok pozwala zatem wniknąć głębiej w jego pisarstwo. Obejmuje ona również krótkie analizy niektórych fragmentów dzieł, takich jak na przykład epizod przesłuchania Ines Cionini w Niezłym pasztecie na via Merulana. Co więcej, pierwsza część zawiera większość autokomentarzy samego Gaddy, przytoczonych celem uzupełnienia dyskursu krytyków. Został im poświęcony przede wszystkim rozdział Gadda barocco e antibarocco (Gadda barokowy i antybarokowy). Przyjęta definicja „pisarz barokowy” okazuje się więc użyteczna również ze względu na to, że koncentruje w sobie sporą część dialogu między krytykami a Gaddą. Chodzi tutaj głównie o stwierdzenia i wyjaśnienia formułowane przez pisarza w celu obrony swojego pisarstwa przed zarzutami zmanierowania i „sztuki dla sztuki”. W części Barok zostały ujęte różne sposoby odczytywania sztuki Gaddy przez krytykę oraz został zilustrowany proces ich zmian wraz z upływem czasu. W przypadku książek, które ukazały się w latach trzydziestych, zostało ujęte przeważające w tym czasie podejście skoncentrowane na stylu. Cechą tego okresu jest nadal zakorzeniony „rygor” stylistyczny propagowany przez czasopismo „La Ronda”, a twórczość pisarza jest wówczas oceniana według głównych założeń nurtu zwanego „prosa d’arte”. Od początku lat pięćdziesiątych, po ukazaniu się zbioru opowiadań Novelle dal ducato in fiamme w 1953, krytycy zaczynają poruszać coraz częściej kwestię realizmu u Gaddy. Takie spojrzenie odzwierciedla debatę na temat realizmu, która staje się szczególnie intensywna we Włoszech po zakończeniu drugiej wojny światowej i dominuje aż do połowy lat pięćdziesiątych. Debata o realizmie jest obecna również w tekstach poświęconych Niezłemu pasztetowi, którego publikacja stanowi punkt kulminacyjny w karierze lombardzkiego pisarza. W tym czasie słychać również głos rodzącej się ruchu neoawangardy, która stara się oddalić Gaddę od nurtów literackich lat trzydziestych i odczytuje go poprzez pryzmat własnej poetyki. Głos ten staje się lepiej słyszalny, kiedy ukazuje się Poznawanie cierpienia w 1963, tj. w roku powstania Gruppo 63. W przypadku tego dzieła celem było ukazanie również tego, jak jego odczytanie, podejmujące rożne aspekty – od sposobu przedstawienia rzeczywistości po liryzm i tragizm, zostało zdeterminowane przez Wprowadzenie autorstwa Gianfranco Continiego i wstęp Gaddy zatytułowany L’Editore chiede venia del recupero chiamando in causa l’autore (Wydawca prosi o wybaczenie ponownej publikacji, powołując się na autora). Nieco odrębny charakter ma rozdział dotyczący recepcji Giornale di guerra e di prigionia. Do rąk krytyków trafia wtedy szczególna książka Gaddy, jaką są dzienniki pisane przez młodego autora na froncie pierwszej wojny światowej i podczas niewoli. Dyskurs krytyczny oddala się w pewnej mierze od sposobów interpretacji, z jakimi mamy do czynienia w przypadku uprzednio opublikowanych dzieł. Krytycy poruszają inne kwestie takie, jak status literacki Dziennika, jego wartość jako dokument oraz wpisywanie się doświadczeń wojennych Gaddy w przeżycia wielu młodych ludzi, który szukali w wojnie sposobu na uwolnienie się od mieszczańskich konwenansów. Druga część zatytułowana Gadda «classico». Verso il centro? uzupełnia pierwszą i ma w pewnej mierze charakter podsumowania. Zostały w niej ujęte uwagi krytyków odnoszące się w większej mierze do procesu zdobywania przez Gaddę coraz większego uznania od początków jego kariery po lata sześćdziesiąte. Założeniem było zilustrowanie tego, jak przebiega proces zmiany pozycji Gaddy wewnątrz włoskiej panoramy literackiej i jakie znaczenie zyskują w jego przypadku pojęcia peryferii i centrum. Jako punkt wyjścia tej analizy posłużył, podjęty w sposób polemiczny, tekst Alberta Asora Rosy pod tytułem Perché Gadda? (Dlaczego Gadda?) z 1984 roku, będący refleksją na temat pozycji i znaczenia pisarza w przedmiotowym okresie. Następnie, w celu spojrzenia na recepcję krytyczną Gaddy poza przyjętymi ramami czasowymi, zwięzła sekcja została poświęcona temu, co pisze się o Gaddzie na łamach dziennika „Corriere della Sera” dziesięć lat po jego śmierci, by przejść następnie do rozważań nad niektórymi definicjami klasyka. Chociaż okres poddany analizie stanowi w zasadzie początkowy etap drogi Gaddy prowadzącej do uznania, jakim cieszy się w obecnych czasach, definicja klasyka pojawia się już wówczas w odniesieniu do tego pisarza. Rozważania te miały na celu naświetlenie niektórych aspektów stanowiących o znaczeniu Gaddy, a tym samym miały posłużyć jako dodatkowy kontekst recepcji krytycznej jego twórczości w analizowanym okresie. Z powyższymi sekcjami łączy się kolejna część, poświęcona serii tekstów opublikowanych zaraz po śmierci pisarza w 1973 roku, będących również krótkimi podsumowaniami dorobku Gaddy. W kolejnych podpunktach zostały natomiast ujęte komentarze krytyków dotyczące procesu umacniania się pozycji Gaddy, sformułowane przy okazji publikacji poszczególnych dzieł objętych badaniem. W celu ukazania szerszego kontekstu literackiego i kulturalnego, oprócz tekstów krytycznych stanowiących główny korpus poddany analizie, zostały ujęte tutaj również inne teksty, takie jak podsumowania sezonów literackich czy sondaże przeprowadzane wśród pisarzy i osób związanych z kulturą. Przytoczone zostały również fragmenty artykułów dotyczących nagród literackich otrzymanych przez Gaddę. Rozprawę zamyka część końcowa zawierająca szereg wniosków podsumowujących niektóre kluczowe aspekty recepcji krytycznej dzieł Gaddy w przyjętym okresie.