Scalić świat, ocalić szczegół. Poetyka wyliczenia w polskim reportażu XX i XXI wieku

W rozprawie doktorskiej rozważania poświęcone poetyce wyliczenia są prowadzone na przykładach pochodzących z wybranych polskich reportaży. Celem dysertacji jest wykazanie, że ta pozornie prosta i przezroczysta, często nawet niezauważana przez czytelników, a w innych przypadkach, choćby ze względu na swoją obszerność, celowo pomijana podczas lektury, figura retoryczna może odgrywać kluczową rolę w interpretacji reportaży, w których się pojawia. Enumeracja pozwala bowiem, z jednej strony, na podejmowanie próby odwzorowywania schematów rządzących rzeczywistością, nawet tych, które są nieuświadamiane przez odbiorców, z drugiej zaś, na tworzenie nowych sensów dzięki łączeniu w niespodziewany sposób zupełnie nieprzystających do siebie na pierwszy rzut oka elementów. Właśnie dlatego wyliczenia bywają wykorzystywane w skrajnie kontrastowych celach: niekiedy służą obiektywizacji wypowiedzi, w innych przypadkach pozwalają na podkreślenie jednostkowej perspektywy; mogą ewokować wrażenie zarówno ładu, jak i chaosu; wskazywać na nadmiar oraz niedostatek; scalać rozbudowane i niekompatybilne zespoły oraz podkreślać rolę pojedynczego składnika w większej zbiorowości. Enumeracje pełniące wskazane powyżej (i nie tylko) funkcje występują w polskich reportażach niezwykle często. Figura ta pojawiała się nierzadko w pracach pierwszych reportażystów, następnie sięgali po nią chętnie klasycy gatunku, którzy wyznaczyli jego współczesne ramy, pojawia się ona również w artykułach i książkach twórców współczesnych. Oczywiście, nie oznacza to, że na każdym etapie rozwoju gatunku enumeracja bywała wykorzystywana w tych samych celach. Niemniej jednak sama powszechność wyliczeń jest pewną stałą stylu reportażu, od jego najstarszych do najnowszych reprezentacji, co zresztą zauważa wielu badaczy. Z tego też powodu rozważania poświęcone enumeracjom niemal w równym stopniu pozwalają na wnikliwe zbadanie samej tej figury w jej rozmaitych formach, jak i na poszerzenie wiedzy o poetyce gatunku, w którym tak licznie występuje i który dostarczył materiału do analiz w mojej pracy. Rozprawa została podzielona na trzy części. Pierwsza z nich zawiera przegląd badań nad enumeracją i reportażem: omówienie historii i teorii enumeracji od czasów starożytnych do współczesności oraz podsumowanie kluczowych pytań stawianych przez teoretyków reportażu, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii dotyczących stylu gatunku. Druga część dysertacji ma charakter analityczny. W kolejnych rozdziałach prezentowane są cztery kluczowe problemy dotyczące poetyki wyliczenia: różnorodność jego składników, ich liczba, relacje pomiędzy jego elementami oraz miejsce jego występowania w utworach. Wnioski wysnute w głównych partiach pracy służą jako podstawa do analizy porównawczej w trzeciej jej części. Zestawiono w niej bowiem enumeracje występujące w reportażach trojga reporterów (Hanny Krall, Ryszarda Kapuścińskiego i Krzysztofa Kąkolewskiego) z formami, jakie przyjmuje ta figura w nie-reportażach tych samych twórców. Celem tego porównania było sprawdzenie, w jakim stopniu sposoby wykorzystania wyliczeń, ich kształt oraz uprzednio opisane funkcje są swoiste dla reportaży, a w jakim – charakterystyczne dla enumeracji w ogóle, niezależnie od gatunku, w którym się pojawia. Przeprowadzone rozważania pozwoliły nie tylko stwierdzić, jakie skutki może mieć wykorzystanie konkretnych form wyliczenia dla reportażu, lecz również wskazać, w jaki sposób własności enumeracji współuczestniczą w kształtowaniu sensu wypowiedzi. Oprócz tego wykazały, że wyliczenia nie są jedynie częścią składową stylu reportaży, lecz stanowią wyraz spojrzenia reporterów na rzeczywistość. To zaś opiera się na pragnieniu zrozumienia jej i scalenia, przy jednoczesnym podkreśleniu wartości jednostkowego doświadczenia oraz roli, jaką szczegóły czy odosobnione incydenty mogą odgrywać w formowaniu poszczególnych osób i całych społeczności.

In the dissertation, the considerations devoted to the poetics of enumeration are carried out using examples from selected Polish reportages. The aim of the dissertation is to demonstrate that this seemingly simple and transparent rhetorical figure, often unnoticed by readers, and in other cases intentionally overlooked, can play a key role in the interpretation of the reportages in which it appears. After all, enumeration allows, on the one hand, to reproduce reality, to map the patterns that govern it, even if they are not clear to the audience and even the writers themselves, and on the other hand, to create new meanings by combining in unexpected ways elements that are completely incompatible with each other at first glance. This is why enumerations are sometimes used for extremely contrasting purposes: sometimes they serve to objectify statements, in other cases they allow to emphasize an individual perspective; they can evoke the impression of both order and chaos; indicate excess as well as scarcity; unite elaborate and incompatible assemblies, and emphasize the role of a single component in a larger collective. Enumerations fulfilling the above-mentioned (but not limited to) functions are used very frequently in Polish reportages. The figure of enumeration often appeared in the works of the first reporters, then it was used by the classics of the genre who defined its contemporary framework, and now - by contemporary authors. Of course, this does not mean that at each stage of the genre's development enumeration has been used for the same purposes. Nevertheless, the very prevalence of enumeration is a certain constant of the style of reportage, from its oldest to its most recent representations, as noted by many researchers. For this reason, research on the poetics of enumeration provides almost as much insight into the figure itself in its various forms as it does into the poetics of the genre in which it appears so often and which has provided material for analysis in my work. The dissertation is divided into three main parts. The first provides an overview of enumeration and literary journalism research: a summary of the history and theory of enumeration from ancient times to the present day, and a recapitulation of the key questions posed by reportage theorists, with a particular focus on issues concerning the style of the genre. The second part of the dissertation is analytical in nature. The following chapters present four key problems concerning the poetics of enumeration: the variety of its components, its length, the relationship between its elements and the place where it can appear. The conclusions reached in the main parts of the dissertation serve as the basis for the comparative analysis of enumerations used in reportages and non-reportages written by Hanna Krall, Ryszard Kapuściński and Krzysztof Kąkolewski in its third part. The purpose of this comparison is to check to what extent the ways in which enumerations are used, their shape and functions previously described, are idiosyncratic to literary journalism, and to what extent are characteristic of enumeration in general, regardless of the genre in which it appears. The considerations carried out made it possible not only to determine what effects the use of specific forms of enumeration can have on reportages, but also to indicate which properties of enumeration have the greatest impact on its meaning. In addition, they showed that enumeration is not just a component of the style of reportage, but is an expression of the reporters' view of reality. This is based on the desire to understand it and integrate it, while emphasizing the value of individual experience and the role that details or isolated incidents can play in the formation of individuals and entire communities.