Nowe przyimkowe konstrukcje analityczne w polszczyźnie przełomu XX i XXI wieku

Przedmiotem analizy przeprowadzonej w pracy są pary konstrukcji, z których każda zawiera połączenie syntetyczne i analityczne równoważne funkcjonalnie i z tego powodu używane wymiennie w licznych kontekstach, np. nauczyciel czegoś – nauczyciel od czegoś;postulować coś – postulować o coś;bliski czemuś – bliski dla czegoś.Wielu badaczy wyjaśnia tworzenie nowych konstrukcji analitycznych zastępujących dawne syntetyczne tendencją do analityzacji (por. m. in. Jędrzejko 2005; Sosnowski 2011a, 2011b), która występuje we wszystkich językach słowiańskich (por. m.in. Kempf 1962: 13; Lesz-Duk 1988; Moszyński 2006; Sosnowski 2011; Gawełko 2012), a przejawia się m.in. w redukcji form przypadkowych, które są zastępowane wyrażeniami przyimkowymi. Proces zastępowania konstrukcji syntetycznych analitycznymi sięga czasów staropolskich (por. m.in. Brodowska-Honowska 1955; Krążyńska 2006; 2010; 2012) i nadal trwa, o czym świadczy bogata literatura opisująca analityzmy powstające od końca XIX wieku aż po dziś (por. m.in. Anusiewicz 1978; Bajerowa 1997; Brodowska-Honowska 1955; Buttler 1976a, 1988; Bystroń 1893; Doroszewski 1964, 1968, 1969; Jędrzejko 2005; Sosnowski 2011b; Wójcik 1979).Materiał do analizy pochodzi z tekstów współczesnej polszczyzny. Najpierw ze słowników (SJPDor, SWJP, USJP) wyekscerpowano wszystkie przyimki proste. Z grupy tej usunięto przyimki wtórne, czyli takie, które są derywatami (np. znad) lub neosemantyzmami (np. blisko). W ten sposób zostały wybrane następujące przyimki: bez (beze), dla, do, ku, między, mimo, na, nad (nade), o, od (ode), około, oprócz (prócz), po, pod (pode), przeciw (przeciwko), przed (przede), przy, u, w (we), wbrew, według, wśród (śród), z (ze), za. Do tej grupy dodano leksemy wobec i względem, które, co prawda, historycznie są przyimkami wtórnymi, ale dzięki leksykalizacji przestały być uważane za formę złożoną i dziś traktuje się je jako pełniące funkcję przyimków. Następnie ze stron NKJP i wyszukiwarki Google wybrano konstrukcje analityczne tworzone przy współudziale tych przyimków używanych w pozycji przeznaczonej dla połączeń syntetycznych. Spośród wszystkich zgromadzonych w ten sposób kontekstów do analizy wybrano tylko te, które zawierały konstrukcje analityczne wskazane jako niepoprawne przez autorów współczesnych słowników poprawnej polszczyzny (WSPP, Miodek 2002), poradników językowych (m.in. Kłosińska 2013; Markowski 2003; Jadacka 2008) oraz rozstrzygnięć szczegółowych w internetowych poradniach językowych, telewizyjnych i radiowych audycjach poprawnościowych). W ten sposób uzyskano 465 par konstrukcji składających się z wyrażenia syntetycznego i nowego niezaakceptowanego przez normę analitycznego, które w wyniku analizy kontekstowej zostały zaklasyfikowane jako warianty pozycyjne lub synonimy składniowe. Wariantami są nazywane tożsame funkcjonalnie i semantycznie pary konstrukcji syntetycznych i analitycznych, które pozwalają na substytucję we wszystkich kontekstach (Buttler 1976a). Synonimami składniowymi natomiast są określane pary konstrukcji, które różnią się odcieniem znaczeniowym bądź znaczeniem i nie są wymienialne w jednym lub kilku kontekstach (por. m.in. Wierzbicka 1991).Analiza zebranego materiału została poprzedzona przeglądem literatury przedmiotu na temat analityzmów w polszczyźnie dawnej i współczesnej oraz opracowań na temat semantyki polskich przypadków i przyimków. Analiza wykazała, że spośród 101 przeanalizowanych par składających się z konstrukcji syntetycznej i analitycznej 68 to synonimy składniowe, co świadczy o tym, że większość wariantów analitycznych na dobre zadomowiła się w polszczyźnie. Mimo że składnia jest uważana za dziedzinę najmniej podatną na zmiany, to jeśli chodzi o tworzenie nowych konstrukcji analitycznych zastępujących syntetyczne, wskazuje ono na wciąż obecną w języku tendencję do analityzacji, która jest źródłem wielu zmian w zakresie łączliwości składniowej polskich leksemów.

The following thesis is dedicated to the analysis of pairs of construction, each of which comprises functionally equivalent synthetic and analytic connections and hence they are interchangeably used in numerous contexts. According to a large number of linguists, giving rise to new analytic constructions – which replace the synthetic ones – is mounted by a tendency for analyzation (i.e. Jędrzejko 2005; Sosnowski 2011a, 2011b) omnipresent in all Slavic languages (i.e. Kempf 1962: 13; Lesz-Duk 1988; Moszyński 2006; Sosnowski 2011; Gawełko 2012). This phenomenon is visible for instance in the reduction of case forms that are replaced by prepositional phrases. The process of replacing synthetic constructions with analytic ones dates back to very early years of Polish language and has not consigned to history as literature has thoroughly discussed analytisms reaching from the end of the nineteenth century to date (i.e. Anusiewicz 1978; Bajerowa 1997; Brodowska-Honowska 1955; Buttler 1976a, 1988; Bystroń 1893; Doroszewski 1964, 1968, 1969; Jędrzejko 2005; Lesz-Duk 1985; Sosnowski 2011b).The material used in the analysis is chosen from various texts written in contemporary Polish. Firstly, all simple prepositions were excerpted from Polish dictionaries (SJPDor, SWJP, USJP) except for secondary prepositions (derivation and neosemanticism). The following prepositions were selected: about, after, around, behind, between, but, despite, for, from, in, in front of, near, on, over, to, under, within, with, and without. Lexemes towards and against were added to this group. Although they are historically secondary prepositions, it is through lexicalization that they are no longer considered as complex forms but they fill a role as prepositions. The next step was to select analytic constructions from The National Corpus of Polish website and Google. These constructions were initiated in collaboration with prepositions dedicated to positions for synthetic connections. Amongst all collected contexts, only those which comprised analytic constructions marked as incorrect by the authors of contemporary dictionaries of Polish (WSPP, Miodek 2002), linguistic handbooks (i.e. Kłosińska 2013; Markowski 2003; Jadacka 2008 and Internet, TV and radio auditions) were chosen for the analysis. Four hundred sixty five pairs of construction consisting of synthetic and analytic – normatively unacceptable – phrases which on account of contextual analysis classified as variants and syntactic synonyms were selected. Variants in this case are understood as functionally and semantically identical pairs of analytic and synthetic constructions, which allow for substitution in all contexts (Buttler 1976a). Syntactic synonyms, on the other hand, are pairs of construction which are semantically different and are not changeable in one or any context (i.e. Wierzbicka 1991). The main objective of the analysis is to enumerate any potential semantic and syntactic differences between synthetic and analytic constructions. In order to achieve it, contexts comprising constructions described in The National Corpus of Polish and Google were discussed. The analysis of the material is preceded by the review of literature on analytism in old and contemporary language of Polish and study on the semantics of Polish cases and prepositions. The analysis has presented that 68 of 101 pairs comprising synthetic and analytic constructions are syntactic synonyms. This has proven that the vast majority of analytic variants have become common in Polish. The analysis has shown that although syntax is considered as the field the least prone to changes, in formation of new analytic constructions that replace synthetic ones, it highlights a still omnipresent tendency for analytism which is a source of numerous changes with regard to syntactic collocability of Polish lexemes.