Warszawa jako przedmiot badań etnografii wielozmysłowej

Warszawa to dynamicznie rozwijająca się stolica kraju. To tu nowoczesność ściera się z trudną historią, na którą składają się II Wojna Światowa, Powstanie Warszawskie a następnie długie lata komunizmu. W wyniku wojennych zniszczeń Warszawa utraciła swój dotychczasowy układ urbanistyczny, którego nie zdołała odbudować w kolejnych latach. Celem prowadzonych przeze mnie badań była próba odpowiedzi na pytania: Jak wygląda Warszawa, gdy przestaniemy ją postrzegać tylko za pomocą wzroku? Jaka jest jej wielozmysłowa strona i czy da się ją przełożyć na mapy zmysłów? Jako przedmiot badania wybrałam pięć podstawowych zmysłów: wzrok, słuch, węch, dotyk (i odczuwanie) oraz smak. Chciałam się dowiedzieć jaką rolę odgrywają zmysły w sposobie odbierania i opisywania Warszawy przez jej mieszkańców a także stworzyć wielozmysłową diagnozę przestrzeni Warszawy. Na przykładzie stołecznej przestrzeni interesowała mnie także relacja pomiędzy pamięcią miejsca i doświadczeniami zmysłowymi oraz sposoby jej werbalizowania. Ponieważ prowadzone przeze mnie badania miały charakter eksploracyjny a nie zasięgowy, kluczowe było zgromadzenie reprezentatywnego z punktu widzenia pytań badawczych materiału oraz wypracowanie konkretnej propozycji metodologicznej na każdym z etapów badania. W związku z tym zdecydowałam się zastosować triangulację metod badawczych (takich jak: mapy mentalne, wywiady eksperckie, spacery etnograficzne, dzienniki badawcze), przy czym większość z nich poddałam konkretnym modyfikacjom. Rozprawa składa się z pięciu części. We Wstępie zarysowuję ramy czasowe i warunki przeprowadzonych badań, a także opisuję ich cel z uwzględnieniem głównych problemów badawczych. W części I przedstawiam rozmaite perspektywy teoretyczne poświęcone zagadnieniom zmysłów i na ich podstawie operacjonalizuję poszczególne pojęcia. Omawiam także socjologiczne koncepcje miasta, a także definiuję kluczowe dla tej pracy - etnografię wielozmysłową i geografię sensualną. W części II, opisuję metody gromadzenia materiału badawczego, które zastosowałam w trakcie prowadzonych przeze mnie badań, a także szczegółowo charakteryzuję, biorących w nich udział, badanych. Część III poświęcona jest analizie i interpretacji zebranego materiału, czemu towarzyszy wprowadzenie różnorodnych koncepcji teoretycznych. W części IV, kończącej niniejszą pracę, wprowadzam z kolei pojęcie pamięci miejsca i omawiam je na podstawie zmysłowego doświadczania Warszawy. Na podstawie otrzymanych wyników badań można uznać, że bez względu na to, czy przyroda jest miejscem doświadczania czy jego przedmiotem, znacząco wpływa na emocjonalną ocenę wrażenia zmysłowego. Pełni szczególnie istotną rolę w odbiorze wrażeń węchowych, wzrokowych, dotykowych i nieco rzadziej słuchowych. Krajobraz, także miejski, wiąże się z określoną estetyczną postawą wobec przyrody, a szerzej świata zewnętrznego, którego postrzeganie nie zamyka się na doświadczeniu wizualnym, ale również obejmuje rodzaj zmysłowego obcowania z nim. Pojawiają się tu dwa rozumienia krajobrazu i natury. Po pierwsze jako idei a po drugie jako procesu. Sytuacja badanych łączy te dwa ujęcia. Funkcjonując w Warszawie doświadczają jej topograficznie, co odpowiada byciu w krajobrazie i ujęciu procesualnemu. Jak się okazuje to nie tylko ludzie oko poszukuje zieleni, ale także nos czy uszy wyłapują jej przejawy w tyglu miejskich zapachów i dźwięków. Przeprowadzone przeze mnie badania oraz otrzymane wyniki, pozwalają na wytyczenie dwóch tropów interpretacyjnych. Pierwszy z nich oparty jest na odwiecznej opozycji między naturą i kulturą i dotyczy miejsca przyrody w przestrzeni miejskiej, drugi natomiast u podstaw konstruowania miejskiego krajobrazu sytuuje kategorię pamięci. Badanie sensorycznego wymiaru ludzkiego doświadczenia wydaje się niezbędne, do zrozumienia mechanizmów odpowiadających za nadawanie sensów miejscom, przestrzeniom i miastom oraz tych związanych z wytwarzaniem pamięci topograficznej.

Warsaw is a rapidly developing capital city best identified by the Palace of Culture and Science – a landmark whose monumental stone structure is reflected in the glass facades of the ever - rising skyscrapers. Here, the modern world clashes with the painful past: WWII, the Warsaw Uprising and decades of communism. Flattened by the war, the city lost its former layout, which – for political reasons–was never restored. With its ongoing urban development, the city is trying to make up for all those years of struggle. The aim of the research was to answer the following questions: What would Warsaw be like if we perceive it not only visually? What is the multi-sensory experience of Warsaw? I wanted to understand the role of the five basic senses in how Warsaw residents perceive and describe their city, as well as to create a multi-sensory diagnosis of the Warsaw area. I was also interested in the relationship between spatial memory and sensory experience and how it is described, as exemplified by Warsaw. As my research was exploratory and aimed at studying an issue that had not been diagnosed, gathering representative material and developing a specific methodological proposal for every stage of the research were of primary importance. Thus, I decided to use a triangulation of research methods, employing and modifying a whole range of widely known and applied methods, such as: mental maps, expert interviews, ethnographic walks, and research diaries. The dissertation comprises five parts. The Introduction outlines the time frame and conditions of the research, as well as its purpose along with the major research problems. In Part One, I introduce various theoretical perspectives on senses-related issues, on the basis of which particular concepts are operationalized. I also discuss the sociological theories of the city and define the key aspects of this paper: multi-sensory ethnography and sensual geography. In Part Two, I describe the methods I used to collect the material in the course of my research, and I fully specify the respondents who participated in the study. Part Three is devoted to the analysis and interpretation of the collected material, and the introduction of various theoretical concepts. Finally, in Part Four, I introduce "the memory of place" concept, which I further discuss with regards to sensually experiencing Warsaw. The research has shown that nature significantly affects the emotional assessment of a sensation, whether it serves as the location or the subject of the experience. Nature plays a crucial role in the olfactory,visual,tactile and – less often – auditory perception of sensations. Even an urban landscape requires a certain aesthetic approach to nature or, in a broader sense, to the external world. The perception of that world is not limited to the visual experience, but entails a sensory interaction as well. There are two ways in which nature and landscape can be understood here: as an idea or as a process. The respondents are in a situation in which those two meanings overlap. Their experience of Warsaw is topographical, which corresponds to being in a landscape and to the processual meaning; but – as they describe Warsaw – they insert themselves into the landscape. Thus, in this context, the landscape becomes an idea. It turns out that it is not only the human eye that is on the lookout for the natural environment, the nose and ears also try to filter out the signs of nature from the urban cacophony of noises and odors. Through my research and its results, I was able to establish two interpretative possibilities. The first one is based on the eternal opposition of nature and culture, and relates to the position of nature within the urban environment. The other one points to the category of memory as something that underlies the construction of the urban landscape. It would be interesting to verify the proposed methodology and interpretative strategies with regard to other metropolitan areas.