Strona czasownika w językach bałtyckich w XVII w. na podstawie tekstów Chylińskiego i Glücka

Celem niniejszej dysertacji jest analiza kategorii strony w językach staro bałtyckich na podstawie przekładów Biblii na język litewski Samuela Bogusława Chylińskiego (1631-1668) oraz na język łotewski Johannesa Ernsta Glücka (1652-1705). Kategoria strony, zarówno w świetle typologii lingwistycznej, jak i gramatyki języków bałtyckich, jest współcześnie przedmiotem zainteresowania i licznych badań. Strona czasownika w językach bałtyckich z synchronicznego punktu widzenia jest już dobrze opisana, ale aspekt diachroniczny wciąż pozostawia pole do badań. Wspomniane przekłady Biblii zostały wybrane na teksty źródłowe, ponieważ jako teksty równoległe są łatwe do porównania, a ze względu na objętość i czas powstania stanowią dobry materiał badawczy. Głównym celem niniejszej rozprawy jest opisanie systemu strony w XVII-wiecznych litewskim i łotewskim oraz prześledzenie zachodzących w obrębie domeny strony procesów gramatykalizacyjnych i leksykalizacyjnych, poświadczonych przez wiele faktów językowych potwierdzonych w tłumaczeniach. Rozprawa składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, zakończenia i aneksu. Rozdział pierwszy stanowi syntezę wiedzy z zakresu typologii lingwistycznej dotyczącej kategorii strony. Strona, inaczej zwana diatezą, w niniejszej pracy jest rozumiana szeroko jako zespół konstrukcji wpływających na strukturę walencyjną zdania poprzez zmniejszenie, zwiększenie lub reorganizację struktury morfosyntaktycznej zdania. Rozdział drugi opisuje kategorię strony we współczesnym języku litewskim i łotewskim. Rozdział trzeci traktuje o metodologii przyjętej w rozprawie. Na podstawie analizowanych przekładów Biblii utworzono dwa oddzielne korpusy, które następnie posłużyły do wyekscerpowania danych. Rozdział czwarty zajmuje się stroną bierną. W rozdziale podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy istnieje różnica w zastosowaniu poszczególnych czasowników posiłkowych i form imiesłowu biernego. Rozprawa opisuje niezauważany dotąd problem relacji formy czasownika posiłkowego i imiesłowu, który może odzwierciedlać pewien etap kształtowania się współczesnego passivum. Rozdział piąty opisuje problematykę causativum. Jednym z pytań, na które próbuje odpowiedzieć praca, jest to, czy kauzatywizacja morfologiczna w rozumieniu niniejszej pracy w XVII wieku wciąż była produktywna. W rozdziale opisano dystrybucję kauzatywów derywowanych z poszczególnych typów podstaw leksykalnych w oparciu o zastosowany sufiks. Ponadto opisano różne modele walencyjne kauzatywizacji, z naciskiem na derywaty od czasowników przechodnich. Rozdział szósty poświęcony jest kategorii medium. We współczesnych językach bałtyckich zwrotność i medium są wyraźnie rozdzielone. W rozdziale podjęto próbę ustalenia czy oddzielenie się refleksywności od medium w XVII wieku zostało ostatecznie zakończone. Podjęto próbę wykazania, co mogło być przyczyną tego rozdziału i jakie konsekwencje semantyczne i syntaktyczne mogło to za sobą nieść. Porównując badane teksty z językami współczesnymi, można zauważyć szereg podobieństw w obrębie domeny strony, takich jak: strona bierna oparta na imiesłowach biernych w połączeniu z czasownikiem posiłkowym, czy kauzatywa morfologiczne tworzone za pomocą sufiksów -(d)in-, -(d)y- dla języka litewskiego oraz -(d)ī-, -(d)in- i -(d)ē- dla języka łotewskiego. Jednakże poza tymi podobieństwami istnieje szereg cech archaicznych, takich jak: różnica w liczbie czasowników posiłkowych używanych w konstrukcjach biernych języka łotewskiego, różnica w sposobie wyrażenia agensa w stronie biernej, pojawianie się medium w znaczeniu bezosobowym w przekładzie Chylińskiego oraz ślady gramatykalizacji strony. Każde ze zjawisk omawianych w pracy stanowi etap przejściowy w procesie stabilizacji strony w językach bałtyckich. W przypadku strony biernej, mimo że w klasycznych gramatykach języka litewskiego t-imiesłów, na bazie którego budowana jest strona bierna, nazywany jest imiesłowem biernym czasu przeszłego, to preferowaną przez niego formą czasownika posiłkowego w analizowanym tekście jest czas teraźniejszy. Zjawisko to może wskazywać na fakt, że w XVII wieku formy czasownika posiłkowego w czasie teraźniejszym w połączeniu z t-imiesłowem mogły być niejednoznaczne interpretowane jako strona bierna rezultatywna lub strona bierna akcjonalna o znaczeniu czasu przeszłego/perfektu, która współcześnie odpowiada konstrukcji z czasownikiem posiłkowym w czasie przeszłym. Strona bierna oparta na imiesłowach wywodzi się z konstrukcji rezultatywnych i zakłada reanalizę konstrukcji biernej z czasownikiem posiłkowym w czasie teraźniejszym. Na pierwszym etapie konstrukcje pasywne z czasownikiem posiłkowym w czasie teraźniejszym opisują wynik zdarzenia implikujący poprzedzającą czynność. Na drugim etapie konstrukcja staje się niejednoznaczna i może mieć dwie możliwe interpretacje – zarówno rezultatywną, jak i akcjonalną. Aby ta dwuznaczność się pojawiła, do systemu musiała być wprowadzona konstrukcja konkurująca z czasownikiem posiłkowym w czasie przeszłym, czego ślady odnaleźć już można w tekście Chylińskiego. Kauzaywa w badanych tekstach najczęściej buowane są na bazie rzeczowników lub czasowników nieprzechodnich, dlatego kauzatywizacja oparta na czasownikach przechodnich jest szczególnie interesująca W analizowanych tekstach kanoniczna kauzatywizacja związana jest głównie z czasownikami spożywania. Inną wyróżniającą się klasą są tzw. kuratywa – są to kauzatywa, które dodają kauzatora, ale usuwają kauzata ze struktury składniowej. Bardzo rzadkie we współczesnym litewskim, w badanym tekście pojawiają się czasem obok podtypu, który zamiast kauzata, ze struktury składniowej usuwa kauzatora, czyli opisuje zdarzenie wykonane na zlecenie innej osoby. Porównując konstrukcję z przekładami z różnych okresów, można utworzyć obraz powolnego zaniku konstrukcji i proces leksykalizacji niektórych kuratywów, które współcześnie uzyskały nowe, wyspecjalizowane znaczenie. Ostatnią z analizowanych kategorii jest medium. We współczesnych językach bałtyckich dokonał się rozdział między kanoniczną zwrotnością wyrażaną za pomocą składniowo i fonetycznie ciężkiego wykładnika, a medium wyrażanym za pomocą lekkiego wykładnika sufiksalnego. W XVII wieku całkowite oddzielenie się medium i zwrotności nadal się nie dokonało, a obydwie kategorie wciąż się przeplatały, wskazując na ich pierwotny związek. Świadczyć o tym mogą m.in. obecność podwójnych wykładników zwrotności (zaimek zwrotny w połączeniu z wykładnikiem zwrotności przy czasowniku) szczególnie często zauważalnych w tekście Glücka, oraz obecność konstrukcji permisywnych, w obrębie których dostrzegalna jest niestabilność związaną z pozycją wykładnika zwrotności. Ten i inne procesy mogą sugerować, że ostateczne rozdzielenie medium i zwrotności w językach bałtyckich i ich dialektach mogło nastąpić na różnych etapach rozwoju i w różnym stopniu. Oprócz ogólnego zarysu ewolucji rozpatrywanych kategorii, rozprawa stanowi wnikliwą analizę filologiczną ze szczegółowymi danymi dotyczącymi takich zagadnień, jak dystrybucja: czasowników posiłkowych w stronie biernej, sufiksów kauzatywnych czy pozycji sufiksu zwrotnego w konstrukcjach permisywnych. Praca zawiera również dogłębną analizę semantyczną parametrów związanych z kategorią. Analiza zjawisk z domeny strony zaprezentowana w dysertacji daje wiarygodny obraz kategorii w XVII wieku, ale jest także świadectwem procesów gramatykalizacyjnych, które zachodziły w językach bałtyckich. Praca ta jako pierwsza podnosi szereg istotnych kwestii wskazujących na przebieg tego procesu i proponuje nowe spojrzenie na genezę zjawisk w obrębie domeny strony.

The aim of this dissertation is to analyze the category of voice in Old Baltic based on the translations of the Bible into Lithuanian by Samuel Bogusław Chyliński (1631-1668) and into Latvian by Johannes Ernst Glück (1652-1705). The category of voice, both in the context of linguistic typology and of Baltic grammar, has recently been an object of lively interest and research. Voice in Baltic is already well described from a synchronic point of view, but the diachronic aspect still leaves some room for research. The Bible translations mentioned above have been selected as a source of data because they are easily comparable as parallel texts and due to their volume and time of creation, constitute good research material. Many linguistic facts confirmed in translations are evidence of grammatization and lexicalization processes taking place in the voice domain. The main aim of this thesis is to describe the voice systems of 17th -century Lithuanian and Latvian and to trace the grammatization and lexicalization processes taking place within the category. The dissertation consists of an introduction, six chapters, conclusions, and an appendix. Chapter 1 is a synthesis of typological knowledge about the category. The category of voice, or diathesis, is broadly understood in this work as the set of constructions influencing the valency structure of a sentence by reducing or increasing the number of arguments or by reshuffling these arguments. Chapter 2 deals with the voice category in contemporary Lithuanian and Latvian. Chapter 3 describes the methodology adopted in the dissertation. The research was conducted based on the Bible translations, from which two separate corpora were created, which were then used to excerpt the data. Chapter 4 deals with the passive voice. The chapter attempts to answer the question whether there is a difference in the use of individual auxiliary verbs and forms of the passive participle. The paper describes the hitherto unnoticed problem of the relation between the auxiliary verb form and the participle, which may reflect a certain stage in the shaping of the contemporary passive. Chapter 5 deals with the problem of the causative. One of the questions the thesis attempts to answer is whether morphological causativisation as understood in this work was still productive in the 17th century. The chapter describes the distribution of causatives derived from particular types of lexical basis with respect to the suffix used. In addition, various causativization valency models are described, with emphasis on those derived from transitive verbs. Chapter 6 is devoted to the category of the middle. In modern Baltic languages, reflexives and middle are clearly separated. The chapter attempts to establish whether the separation between reflexives and middle was completed in the 17th century. An attempt is made to show what might be the reason for this separation and what semantic and syntactic consequences this could have had. When comparing the texts under study with the modern languages, a number of similarities within the voice domain can be noted, such as: a passive based on passive participles in combination with an auxiliary verb, or morphological causatives based on the suffixes -(d)in- , -(d)y- for Lithuanian and -(d)ī-, -(d)in- and -(d)ē- for Latvian. However, apart from these correspondences, there are a number of archaic features, such as: the difference in the range of auxiliary verbs used in passive constructions for Latvian, the difference in the way the agent is expressed in the passive, the appearance of the medium in impersonal meaning in Chyliński’s translation, and certain older stages in the grammaticalization of voice. Each of the phenomena discussed in the thesis represents a transitional stage in the process of stabilization of voice in Baltic. In the case of the passive, despite the fact that in classical grammars of the Lithuanian language the t-participle is called a past passive participle, its preferred auxiliary verb form in the analyzed text is the present tense. This phenomenon may indicate the fact that in the 17th century the forms of the present auxiliary verb combined with the t-participle could be ambiguous between the resultative passive and the preterite/perfect of the actional passive, corresponding to the modern construction with the past tense auxiliary. Passives based on participles ultimately derive from resultative constructions and presuppose a reanalysis of the passive construction with an auxiliary in the present tense. In the first stage, passive constructions with the present tense auxiliary describe a result implying a preceding activity. In the second stage, the construction becomes ambiguous and may have two possible interpretations - both resultative and actional. In order for this ambiguity to arise, a competing construction with an auxiliary verb in the past tense had to be introduced into the system, which can be already found in Chyliński's text. Causatives, in the researched texts usually are based on nouns or intransitive verbs base, therefore causativisation based on the transitive verbs is particularly interesting. In the analyzed texts, canonical causativization applies mainly to ingestive verbs. From other lexical classes so-called curatives are derived – these are causatives that add a causer but remove the causee from the syntactic structure. Nowadays very rare, in the researched text they sometime appear alongside a subtype that, instead of removing the cause, remove the causer from syntactic structure, i.e., denote an action performed at the order of another person. Comparing the construction between translations from different periods we can gain a picture of the slow disappearance of the construction and the lexicalization processes of some curatives, which now have a new specialized meaning. The last of the analyzed categories is the middle. In modern Baltic, a split has occurred between canonical reflexivity expressed with the aid of a syntactically and phonetically heavy marker, and the middle, expressed with the aid of light suffixal markers. In the 17th century, the complete separation of the middle from the reflexive had not yet been accomplished, and the two categories continued to intertwine, attesting to their original relationship. The evidence includes, inter alia, the presence of double reflexivity markers (reflexive pronoun in combination with reflexive marking on the verb), which are particularly often noticeable in Glück's text, and the presence of permissive constructions, within which one can notice the instability related to the position of the reflexive marker. This and other processes may suggest that the final separation of the middle and the reflexive in the Baltic languages and their dialects may have taken place at different stages of development and to a different degree. In addition to a general outline of the evolution of the categories involved, the dissertation offers a careful philological analysis with detailed data on such issues as distribution of: auxiliary verbs in the passive voice, causative suffixes, or the position of the reflexive suffix in permissive constructions. The work also provides an in-depth semantic analysis of the parameters related to the category. The analysis of voice phenomena in the thesis offers a picture of the category in the 17th century, but also a testimony to the grammaticalization processes that took place in Baltic. The thesis is the first to raise a number of important issues indicating the course of this process and to propose a new look at the origin of phenomena in the voice domain.