Przełom antypozywistyczny w polskiej socjologii. Studium teoretyczne kręgu myślowego Stefana Nowaka

Celem rozprawy jest opis i wyjaśnienie mechanizmu „przełomu antypozytywistycznego” – doniosłej zmiany meta-teoretycznej, która miała miejsce w polskiej socjologii w latach 70. i 80. Analiza ta prowadzona jest na przypadku kolektywu myślowego Stefana Nowaka.Nowak, który był czołową postacią polskiej socjologii pozytywistycznej, kierował Zakładem Metodologii Badań Socjologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Badania prowadzone przez jego studentów nad ruchem społecznym Solidarność i ich osobiste doświadczenie tego historycznego momentu skutkowały odwróceniem wektora teoretycznego, przy zachowaniu doniosłości wyników. Zakład Metodologii z rdzenia socjologii pozytywistycznej stał się laboratorium eksperymentów teoretycznych. Uczniowie Nowaka stworzyli styl myślowy o spójnych podstawach, który zakwestionował sposób uprawiania socjologii, którego bronił ich mistrz. Przełom był następstwem antypozytywistycznych nurtów w socjologii zachodniej, kryzysu socjologii scjentystycznej i doświadczenia Solidarności. Z powodu uznania, jakim cieszył się Nowak i jego uczniowie w polskiej socjologii, opisywana w rozprawie zmiana jest badaniem środowiska kluczowego dla kształtu całego pola lokalnej socjologii.W rozdziale pierwszym pokazuję, jak wraz badaniami prowadzonymi przez Stefana Nowaka nad studentami Warszawy po Październiku 1956 roku konstytuowała się program socjologii pozytywistycznej. Był to paradygmat złożony nie tylko z metodologii ankietowej, ale także dającego się zrekonstruować ideału nauki oraz teorii obserwacyjnych i wyjaśniających, które dały początek rozważaniom nad przyczynowością i nad postawami.W rozdziale drugim analizuję, czym według Nowaka była teoria socjologiczna. Wskazuję, że w latach 60. Nowak przyjmował formalne rozumienie teorii, opierające się na pojęciach ogólności i przyczynowości w sensie statystycznym. Natomiast w latach 70. zwracał się ku substancjalnemu znaczeniu teorii, której zasadniczym trzonem dla nauk społecznych miała być teoria postaw. Przedstawiam deficyty obydwu podejść.Rozdział trzeci szczegółowo opisuje, jak Nowak analizował pojawienie się ruchu społecznego Solidarność. Argumentuję, że był to moment, gdy paradygmat pozytywistyczny ukazał swoje poważne ograniczenia. Nowak na różne sposoby starał się ocalić program badań nad postawami, a nawet go przekroczyć. Nie okazały się to jednak próby udane, także dlatego, że pojawił się konkurencyjny program badawczy.W rozdziale czwartym przedstawiam, w jaki sposób wyłonił się konkurencyjny, antypozytywistyczny program badawczy, który lepiej zdawał sprawę z zachodzących w Polsce wydarzeń zapoczątkowanych Sierpniem 1980 roku. Syntetycznie przedstawiam jego treść. Przekonuję, że socjologowie zostali skonfrontowani w swoim doświadczeniu z rzeczywistością, która znacznie lepiej była konceptualizowana w ramach nowego paradygmatu.Rewolucja naukowa, która zaszła w Zakładzie Metodologii, uruchomiła proces kształtujący po dziś dzień obraz polskiej socjologii, nawet jeśli naturalizacja nowego podejścia sprawia, że trudno dostrzec jego historyczny charakter.Praca nie jest biografią indywidualną Stefana Nowaka ani nawet historią intelektualną grupy socjologów skupionych wokół swojego mistrza, choć i te elementy w niej się znajdują. Jest natomiast przede wszystkim studium teoretycznym osadzonym w tradycji historycznych teorii racjonalności naukowej, znaczonej nazwiskami Ludwika Flecka, Thomasa Kuhna, Imre Lakatosa i Larry’ego Laudana. Ma być praktycznym argumentem na rzeczy tezy, że historię socjologii można uprawiać w sposób teoretyczny. Studium jest „strategicznym stanowiskiem badawczym” w sensie Roberta Mertona: pokazuje, na czym polega zmiana jakościowa w naukach społecznych. Dotychczasowe użycia historycznych teorii racjonalności naukowej zdominowane są przez przykłady z nauk przyrodniczych. Praca przynależy do nurtu badań z zakresu epistemologii nauk społecznych.

The aim of this dissertation is to describe and explain the mechanism of the “antipostivist turn” – a significant meta-theoretical change that happened in Polish sociology in the 1970s and 1980s. The analysis is carried out using the case of Stefan Nowak’s thought collective.Nowak who was key figure of contemporary Polish positivist sociology, led the Institute of Sociology's Methodology Chair at the University of Warsaw. The research his students conducted on the Solidarity social movement as well as their personal experience of this historical time resulted in the reversal of the previous theoretical vector while maintaing the importance of the results. The core of the postivist sociology was transformed into a laboratory of theoretical experiments. Nowak's students created a thought style which questioned their master’s model of conducting sociology. The turn was a consequence of antipositivist currents in Western sociology, the crisis of scientific sociology, and the experience of Solidarity. Since Nowak and his students were prominent figures of Polish sociology, studying the above-mentioned change means studying the key milieu for the overall shape of the field of local sociology.In the first chapter I discuss how, in the course of Nowak’s research on Warsaw students after the Polish October of 1956, a research programme of positivist sociology was created. This paradigm was constituted by not only survey methodology, but also an ideal of science which is possible to reconstruct, as well as observational and explanatory theories which gave way to reflection on causality and attitudes. In the second chapter I analyze Nowak’s understanding of sociological theory. I point to the fact that in the 1960s Nowak assumed the formal understanding of theory, based on the notions of generality and causality in the statistical sense. However, in the 1970s he turned to the substantive meaning of theory of which the main core for social scientists was supposed to be the theory of attitudes. I present the deficits of those two approaches.The third chapter describes how Nowak analyzed the emergence of the Solidarity social movement. I argue that this moment revealed the serious limitations of the positivist paradigm. Nowak tried to save the program of studying attitudes in a variety of ways. He even tried to transcend it. These attempts, however, did not prove successful and a rival research programme appeared.In the fourth chapter I show how a rival, antipositivist research program was created. It accounted better for events happening in Poland beginning in August 1980. I synthetically present its content. I argue that in their personal experience, sociologists were confronted with a reality which was far better conceptualized within the framework of the new paradigm. The scientific revolution that took place at the Methodology Chair initiated a process which has been shaping the landscape of Polish sociology up to the present. However, the naturalization of this new approach makes it difficult to recognize its historical character. The dissertation is neither Nowak’s biography nor even an account of an intellectual history of a group of sociologists gathered around their master, though it does contain such elements. It is mainly a theoretical study placed in the tradition of historicist theories of scientific rationality, marked by authors such as Ludwik Fleck, Thomas Kuhn, Imre Lakatos, and Larry Laudan. It is meant as a practical argument supporting the thesis that the history of sociology can be conducted in a theoretical manner. The study constitutes a research strategic site in the sense put forward by Robert Merton: it shows what a qualitative change in the social sciences looks like. The previous uses of historicist theories of scientific rationality were dominated by examples taken from the natural sciences. This dissertation belongs to the research tradition of the philosophy of the social sciences.