Rywalizacja irańsko-saudyjska i jej wpływ na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu w latach 2003 - 2016

Celem rozprawy doktorskiej jest analiza uwarunkowań oraz poszczególnych płaszczyzn rywalizacji pomiędzy Iranem i Arabią Saudyjską, a także określenie wpływu, jaki rywalizacja ta wywiera na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu. Po rewolucji w Iranie w 1979 r. doszło do zasadniczej zmiany polityki prowadzonej przez to państwo oraz do regionalnej rywalizacji irańsko-saudyjskiej. Szczególna intensyfikacja owej rywalizacji nastąpiła jednak dopiero w 2003 r., kiedy doszło do obalenia reżimu Saddama Husajna w Iraku – państwie, pełniącym przez wiele lat rolę wspólnego wroga Iranu i Arabii Saudyjskiej i łagodzącym, przynajmniej częściowo, relacje pomiędzy nimi. Wzrost napięć irańsko-saudyjskich po 2003 r. determinował nie tylko działania obydwu rywali podejmowane wobec siebie, ale miał także wpływ na ich zachowanie wobec pozostałych państw regionu. W konsekwencji, rywalizacja irańsko-saudyjska ma obecnie kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa w całym regionie Bliskiego Wschodu. Analizując przedmiotowe zagadnienie, autor niniejszej dysertacji odwołał się do typologii rywalizacji przedstawionej przez Agatę Włodkowską-Bagan. Badaczka ta stwierdza, że rywalizacja międzypaństwowa może przejawiać się w czterech wymiarach: politycznym, ekonomicznym, kulturowym i wojskowym. Mając to na względzie, autor sformułował hipotezę, że rywalizacja pomiędzy Iranem a Arabią Saudyjską dotyczy wszystkich czterech wymienionych powyżej dziedzin, jednak najbardziej intensywny charakter przybiera ona w wymiarze kulturowo-politycznym. Rywalizacje: ekonomiczna i wojskowa mają charakter wtórny względem rywalizacji kulturowo-politycznej. Biorąc pod uwagę fakt, że rywalizacja kulturowo-polityczna Iranu i Arabii Saudyjskiej prowadzi do pogłębienia sporów nie tylko pomiędzy samymi rywalami, ale także pomiędzy różnymi grupami religijnymi, etnicznymi i politycznymi na całym Bliskim Wschodzie, autor twierdzi, że dalsza intensyfikacja rywalizacji irańsko-saudyjskiej wpłynie negatywnie na poziom bezpieczeństwa w regionie. Rozprawa została podzielona na pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawione zostały najważniejsze aspekty teoretyczne związane z zagadnieniem rywalizacji międzynarodowej, w szczególności: sposoby jej wyróżniania, typologie tego zjawiska, a także zależności pomiędzy występowaniem rywalizacji w stosunkach międzynarodowych, a kwestiami takimi jak np. demokratyczny ustrój państwa. Następne trzy rozdziały poświęcone zostały poszczególnym aspektom rywalizacji irańsko-saudyjskiej, tj. kulturowo-politycznemu (rozdział II), wojskowemu (rozdział III) i ekonomicznemu (rozdział IV). W rozdziale piątym przeanalizowany został natomiast wpływ rywalizacji na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu. Autor postanowił zwrócić uwagę, w jaki sposób Iran i Arabia Saudyjska swoimi działaniami przyczyniają się do destabilizacji sytuacji wewnętrznej w poszczególnych państwach, leżących na tym obszarze, takich jak np. Irak, Syria, czy Jemen, ale także, jak ich zachowania wpływają na porządek międzynarodowy w regionie bliskowschodnim. Biorąc pod uwagę strategiczne znaczenie Bliskiego Wschodu dla najważniejszych graczy polityki międzynarodowej, pogorszenie się poziomu bezpieczeństwa w tym regionie może przynieść negatywne skutki dla wielu państw leżących poza nim.

The dissertation aims to analyze the determinants and different aspects of rivalry between Iran and Saudi Arabia, and to assess the rivalry`s impact on security in the Middle East. After the 1979 revolution, Iran`s politics underwent dramatic changes. The date also marks the beginning of a regional Iranian-Saudi rivalry. A significant intensification of said rivalry came in 2003, however, when the Saddam Hussein`s regime in Iraq was brought down. Up until that point Iraq had been a common enemy for Iran and Saudi Arabia and consequently had eased, at least to a certain extent, tensions between them. The intensification of the rivalry after 2003 has determined not only the actions of the rivals vis-a-vis each other, but has also influenced their behavior towards other states in the region. As a result, the Iranian-Saudi rivalry has had a major impact on security in the Middle East.When analyzing the issue at hand, the author decides to utilize the typology of rivalries proposed by Agata Włodkowska-Bagan, who believes that an interstate rivalry can encompass four areas: politics, economy, culture and military. Accordingly, the author hypothesizes that the Iranian-Saudi rivalry touches all four areas, but it is the most intense in the cultural-political aspect. The military and economic rivalries play secondary roles. Additionally, since the cultural-political rivalry deepens frictions not only between Iran and Saudi Arabia themselves, but also between many religious, ethnic and political groups in the entire Middle East, the author believes that a further intensification of the Iranian-Saudi rivalry will have a negative impact on the level of security in the region. The thesis consists of five chapters. In the first chapter, the author presents the most important theoretical aspects of interstate rivalry, including especially: ways of determining it, different typologies, and interdependences between interstate rivalry and issues such as democracy. The next three chapters are dedicated to different aspects of Iranian-Saudi rivalry: the cultural-political aspect (chapter II), the military aspect (chapter III) and the economic aspect (chapter IV).The fifth chapter provides an analysis of the rivalry`s impact on security in the Middle East. The author seeks to explain how Iran and Saudi Arabia deepen the processes of destabilization in other countries in the region, such as Iraq, Syria and Yemen, but also how their actions affect the international order in the Middle East. Taking into cosideration the strategic importance the Middle East has for the most important actors of international politics, a deterioration of level of security in the region may have negative consequences for many countries outside the region.