Możliwość makrohistorii: Braudel, Wallerstein, Deleuze

Celem rozprawy jest zbadanie i przedstawienie warunków możliwości współczesnej refleksji makrohistorycznej, tak jak przedstawia się ona w trzech dziełach (Fernanda Braudela, Immanuela Wallersteina oraz Gillesa Deleuze’a i Felixa Guattariego), poświęconych historii kapitalizmu jako procesu powszechnodziejowego. Poprzez opisanie warunków możliwość makrohistorii rozumie się analizę ogólnej formy, w jakiej mieszczą się narracje historyczne wymienionych autorów, wydobycie reguł konstrukcji przedmiotów rozwijanych przez nich opowieści oraz wyjaśnienie, dlaczego myślą oni o dziejach w taki akurat sposób. Zamiar ten realizuje się wychodząc z założenia, że makrohistoria nie daje się zdefiniować ani przez odniesienie do jakiegoś zestawu uniwersalnych problemów, ani jako dziedzina należąca do określonej dyscypliny akademickiej, ale że uwarunkowana jest przez historycznie względny sposób rozumienia zmienności ludzkiej rzeczywistości, właściwy specyficznie naszej epoce i kulturze. Genezę i aktualne ukształtowanie tak pojmowanego pola epistemicznego współczesnej makrohistorii bada się w odwołaniu do dwóch typów dyskursów o dziejach – filozoficznego i historiograficznego. W efekcie analiz przeprowadzonych w pierwszej części pracy, stwierdza się przede wszystkim, po pierwsze, że narracyjna forma historiografii nie stoi w zasadniczej sprzeczności z refleksją abstrakcyjną i poszukiwaniem jakichś ogólniejszych regularność bądź praw rządzących zmianą społeczną oraz, po drugie, że XIX-wieczna profesjonalizacja poznania historycznego, która towarzyszyła narodzinom współczesnego sposobu pojmowania dziejów, uwarunkowana została przez głęboką przemianę epistemiczną polegającą na uhistorycznieniu wszystkiego, co empiryczne. W efekcie historia ukonstytuowała się jako nauka pozbawiona własnego przedmiotu teoretycznego, ale zarazem na różne sposoby uprzywilejowana przez olbrzymi zakres problemów, które może stawiać i zdolność do nawiązywania owocnej współpracy z większością dyscyplin szczegółowych. W drugiej części rozprawy, odpowiednio do tej problematycznej kondycji nauki historii oraz w odniesieniu do dwóch jej XX-wiecznych nurtów – historii społecznej i historiografii marksistowskiej – warunki możliwości makrohistorii zostają przedstawione jako trzy typy ogólnych problemów, kształtujących charakter szczegółowych pytań, które stawiają sobie dziś makrohistorycy. Braudel, którego prace interpretowane są w szerszym kontekście francuskiej szkoły Annales, zmaga się z problemem całości złożonej. Wallerstein, postrzegany jako przedstawiciel analizy systemów-światów, formułuje problem właściwej jednostki analizy, którą, jak dowodzi, w epoce globalizacji może być tylko cały świat. Deleuze postrzega historię jako wydarzanie się teraźniejszości, które jest aktualizacją całej przeszłości. W rezultacie porównawczej analizy koncepcji tych myślicieli przedmiot „makrohistorii” zostaje określony ściślej przez zastąpienie tej jego roboczej nazwy trzema pojęciami – „historii totalnej”, „historii globalnej” oraz „historii uniwersalnej” – które lepiej oddają jego współczesne warunki możliwości. Dowodzi się również, że maszynistyczna ontologia Deleuze dostarcza adekwatnych pojęć dla opisu rzeczywistości konstruowanej przez tego typu makrohistorię i jej procedur badawczych, stanowiąc tym samym wysoce interesującą propozycję filozofii historii. Ponieważ zrekonstruowana przeze mnie refleksja makrohistoryczna stawia przed starym wyzwaniem stworzenia historii uniwersalnej, które podejmuje jednak przy użyciu opisanych, nowych środków badawczych, a pojęciem którego najczęściej używa się, by całościowo uchwycić wydarzanie się nowoczesności jest „kapitalizm”, w trzeciej części rozprawy analizie poddany zostaje sposób, w jaki właśnie kapitalizm staje się wyróżnionym przedmiotem historii totalnej Braudela, historii globalnej Wallersteina oraz historii uniwersalnej Deleuze’a i Guattariego. Pokazuje się przede wszystkim, że „kapitalizm” jako kategoria historyczna konstruowany jest inaczej niż jako pojęcie ekonomiczne lub socjologiczne, a mianowicie ujmowany jest materialistycznie i funkcjonalistycznie jako pewien szczególny tryb działania, który cechować możne bardzo różne, nie tylko gospodarcze, układy społeczne. Po drugie, interpretowani autorzy uważają narodziny kapitalizmu za wynik wyjątkowego, zupełnie przypadkowego zbiegu okoliczności, któremu przypisują jednak uniwersalne znaczenie jako leżącemu na pewnej, dającej się wykreślić przez całe dzieje, ale zarazem niekoniecznej, linii rozwojowej. Pokazane zostaje, że te dwie techniki pisania makrohistorii kapitalizmu znajdują spójny wyraz w historii uniwersalnej Deleuze’a i Guattariego. Autorzy ci kapitalizm opisują jako „maszynę diachroniczną” i twierdzą, że na najgłębszym poziomie to właśnie ona warunkuje formy współczesnej refleksji historycznej.

The aim of the thesis is to investigate the conditions of possibility of contemporary macrohistorical reflection, as they presents themselves in three major works (one by historian Fernand Braudel, second by sociologist Immanuel Wallerstein and third by philosophers Gilles Deleuze and Felix Guattari) concerning the history of capitalism as a world historical process. A description of the conditions of possibility of macrohistory is understood as an analysis of a general form that shapes the historical narrations of the mentioned authors in order to establish the rules of construction of theoretical objects of histories they write and to explain why do they think about history in this manner. This aim is realized based on the assumption that macrohistory cannot be defined either by a reference to some set of generic questions or as a field belonging to a particular modern academic discipline, but that it is conditioned by historically relative mode of understanding of variability of human reality which is specific to our age and our culture. The genesis and current configuration of this epistemic field of contemporary macrohistory is investigated in reference to two types of discourses on history – philosophical and historiographical ones. As a result of the analyzes carried out in the first part of the dissertation it is claimed above all that, firstly, the narrative form of historiography is not in a fundamental conflict with an abstract reflection that searches for regularities or some more general laws of social change and, secondly, that the nineteenth-century professionalization of historical knowledge that gave birth to the modern way of understanding history as an academic discipline, was conditioned by a profound epistemic transformation in which History become the fundamental mode of being of all empiricities (instead of being simply a compilation of factual successions or sequences). Because of that transformation history was constituted as a “strange” science without its own theoretical object, but at the same time favored in different ways by the vast range o problems that a historian can address and by his ability to establish a fruitful cooperation with the majority of specific disciplines. In the second part of the thesis, accordingly to this problematic condition of science of history and in reference two of its twentieth-century trends – social history and Marxist historiography – the conditions of possibility of modern macrohistory are presented as three types of general problems that shape the nature of more specific questions posed today by macrohistorians. Braudel, whose works are investigated in the broader context of the French Annales School, was struggling with the problem of society as a complex totality. Wallerstein, a representative of the world-systems analysis, formulated the problem of appropriate unit of analysis which, as he demonstrated, in the era of globalization can only be the whole world. Deleuze sees history as becoming of the present which is a process of an actualization of whole past. As a result of comparative analysis of the concepts of these thinkers the general subject matter of “macrohistory” is defined more precisely by replacing its operational name with three notions – “total history”, “global history” and “universal history”. This concepts reflect the contemporary conditions of possibility of macrohistorical thinking more accurately. It is also argued that Deleuze’s ontology (with its central concepts of social machines and assemblages) provides adequate terms to describe the reality constructed by such macrohistory and its testing procedures, thus providing a highly interesting proposal of philosophy of history. Because macrohistorical reflection reconstructed in such a way confronts with the old challenge of thinking the universal history, and because “capitalism” is a concept which is used most often in order to capture the whole event of modernity, in the third part of the thesis I analyze the way in which “capitalism” is constructed as a preferred subject of Braudel’s total history, Wallerstein’s global history and Deleuze’s and Guattarie’s universal history. It is shown first of all that "capitalism" as a historical category is constructed differently than as an economic or sociological concept, namely, that it is formulated in a materialistic and functionalistic way as a very particular mode of operation that can characterize very different, not only economic, social arrangements. Second, it is shown that the discussed authors see the birth of capitalism as a result of a unique, completely random coincidence, but they ascribe to it a universal meaning as to lying on some historical line of development which didn’t have to be necessarily realized but can be plotted throughout whole history. It is argued that these two techniques of writing macrohistory of capitalism are consistently reflected in the universal history developed by Deleuze and Guattari. This two authors describe capitalism as a "diachronic machine" and argue that at the deepest level this machine is what conditions our mode of perceiving historical variability and so also determines the form of the modern scientific historical reflection.