Krajobraz religijny i etniczny Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii na przełomie XVIII i XIX wieku. Lokalne społeczności a struktury państwowe i wyznaniowe

Rozprawa doktorska dotyczy wieloreligijności w krajobrazie wiejskim w okresie ok. 1770–1820. Przedstawia przestrzenne relacje między przedstawicielami różnych grup religijnych i etnicznych, żyjących w miejscach gdzie procesy osadnicze pociągnęły za sobą równoległe przemiany społeczno-ekonomiczne i krajobrazowe. Podstawę źródłową badań stanowią materiały pisane i kartograficzne oraz analiza współczesnego krajobrazu. Zakres geograficzny pracy obejmuje trzy historyczne regiony – Bukowinę (obecnie podzieloną między Rumunię i Ukrainę), Łatgalię (wschodnią Łotwę, inaczej Inflanty Polskie) i Suwalszczyznę (podzieloną między Polskę i Litwę). W tych regionach funkcjonowały społeczności katolików obrządków łacińskiego, greckiego i ormiańskiego, prawosławnych i wiernych Kościoła ormiańskiego, staroobrzędowców, luteranów i żydów. W każdym regionie przedmiotem pogłębionej analizy jest wybrany rejon, obejmujący grupę wsi wraz z niewielkim ośrodkiem miejskim, będącym lokalnym centrum administracyjnym, gospodarczym i religijnym. Badane rejony to okolice Jeleniewa na Suwalszczyźnie, Seretu na Bukowinie i Wyszek w Łatgalii. Zarys dziejów tych rejonów stanowi podstawę dla dalszej analizy problemowej. W centralnej części pracy poruszane są kwestie stosunków językowych, okoliczności osiedlania się w jednym rejonie ludzi o różnym pochodzeniu etnicznym i religijnym, relacje między starymi a nowymi osadami oraz stopień ich różnorodności wyznaniowej i etnicznej. Jest to zarazem próba rekonstrukcji dawnego krajobrazu, ze szczególnym uwzględnieniem topografii sakralnej. Wiejskie społeczności zetknęły się z nowoczesną administracją różnych państw (zwłaszcza Austrii, Prus i Rosji) oraz Kościołów (przede wszystkim rzymskokatolickiego, prawosławnego i luterańskiego). Zebrane materiały wskazują, że powszechną praktyką było korzystanie z posługi religijnej duchownych innego wyznania chrześcijańskiego w sytuacji gdy droga do „własnego” księdza była dla wiernych zbyt długa. Przedstawiciele różnych grup żyli blisko siebie nie tylko jako sąsiedzi, ale także krewni i powinowaci, współpracownicy, a prawdopodobnie także przyjaciele. Odnotowane w źródłach konflikty dotyczyły w większości spraw gospodarczych. Wprawdzie chłopskie społeczności podchodziły zazwyczaj nieufnie do narzucanej im przez władze państwowe odgórnej modernizacji, jednak potrafiły wprowadzać innowacje na własną rękę, co pokazuje przypadek rozpowszechnienia uprawy ziemniaków. Pod wieloma względami wieloreligijny krajobraz badanych regionów prezentował się podobnie, ukazując w małej skali szersze zjawiska pragmatycznej koegzystencji.

The thesis concerns multi-religiosity of the rural topography in the approximate period from 1770 to 1820. It focuses on spatial relations between various confessional and ethnic groups living in the same area, where settlement processes resulted in simultaneousness of both socioeconomic and landscape changes. The research is based on three kinds of historical sources: written sources, cartography and contemporary landscape itself. The geographical scope of the thesis covers three historical regions – Bukovina (now divided between Romania and Ukraine), Latgale (eastern Latvia) and the Suwałki region (divided between Poland and Lithuania), where used to live the communities of Roman, Greek and Armenian Catholics, Orthodox and Armenian Christians, Old Believers, Lutherans and Jews. Each region is represented by one case study of the selected rural area, including a town that acted as a local administrative, economic and religious centre. These were the vicinities of Jeleniewo in Suwałki region, Siret in Bukovina and Višķi in Latgale. A historical outline of each area provides a basis for the further comparative analysis. Among the problems raised in the main part of the thesis there are: the language relations, the way of settling people from different ethno-religious groups in the same area, the relation between old and new settlements and their level of confessional and ethnic variety or homogeneity. It is also an attempt to reconstruct the past landscape with an emphasis on the religious topography. The rural communities were confronted with the modern administration of various states (foremost Austria, Prussia and Russia) and Churches (mostly Roman Catholic, Orthodox and Lutheran). The collected data proves that a common practice for the faithful was to go for the religious services to a priest of a different Christian denomination if the residence of their own clergyman was too far away. Members of various religious groups lived close to each other as neighbours, relatives, co-workers and, possibly, friends. The recorded conflicts concerned mostly economic issues. Although often sceptical to the top-down state-led modernisation the peasants implemented some innovations on their own, what is exemplified by the spontaneous implementation of the potato. In all three regions the general picture of the multi-religious landscape was similar, revealing some common patterns of the pragmatic mechanisms of coexistence.