Maria Wielopolska: historia, polityka i doświadczenie nowoczesności

Praca została poświęcona twórczości Marii Wielopolskiej, jednej z bardziej tajemniczych postaci polskiej literatury. Moim zadaniem było spenetrowanie tematów dotychczas niepodejmowanych albo jedynie sygnalizowanych przez badaczy, aby w ten sposób pokazać wielopłaszczyznowość i niebagatelność refleksji tej zapomnianej autorki. Pragnę także przywrócić międzywojenną twórczość Wielopolskiej jako interesującą i ważną część historii kultury polskiej, która w dwudziestoleciu szuka nowej własnej narracji. Znaczną część swoich tekstów autorka poświęciła historii, postrzeganej przez pryzmat kobiecego doświadczenia – i to właśnie te utwory stanowią obszar moich refleksji. Poza wspominanym tematem znalazły tu również miejsce rozważania dotyczące rozgrywek politycznych, toczonych w okresie dwudziestolecia międzywojennego, które nie tylko żywo interesowały Wielopolską, pisarkę i publicystkę, lecz także stały się jej udziałem jako gorliwej wyznawczyni i oddanej współpracowniczki Józefa Piłsudskiego. Wybór tekstów i zagadnień zaproponowany przeze mnie w niniejszej pracy podyktowany jest wspomnianym wyżej kluczem historyczno-politycznym. Chociaż przywoływane utwory pochodzą z lat 1911–1939, a więc obejmują w zasadzie całe literackie życie Wielopolskiej, to jednak nie znajdą się tu, chyba że marginalnie, rozważania na temat tekstów analizowanych pod kątem kobiecego dandyzmu, gdyż ten wątek interpretacji można uważać za rozpoznany. Natomiast bogata spuścizna publicystyczna i epistolograficzna w niniejszej rozprawie obecna będzie jedynie kontekstowo. Praca składa się ze wstępu i dwóch części podzielonych na rozdziały i podrozdziały. We wstępie znalazły się rozważania na temat Wielopolskiej jako autorki marginalizowanej albo w ogóle pomijanej. Omówiony został tu również stan badań, układ pracy, a także biografia Wielopolskiej i jej zanurzenie w doświadczeniu nowoczesności. Pierwsza część – Historia – została poświęcona twórczości Wielopolskiej, obejmującej refleksje na temat historii kobiet i ich obecności w dziejach. Ponadto poruszam tu niezwykle ważny dla pisarstwa autorki temat projektu nowej, kobiecej tożsamości, którego zarys będzie widoczny w większości analizowanych tekstów. W tej części pracy staram się wykazać, że dla Wielopolskiej płeć przestaje być, jak dla wielu twórców Młodej Polski, „więzieniem”, jednoznacznie ograniczającą sygnaturą. Autorka nasyca obraz kobiecego istnienia ambiwalencją; destrukcją i cierpieniem, a jednocześnie twórczą energią. W miejsce obrazu kobiety uwięzionej we własnej, „niedoskonałej” płci, który wytworzony został przez mizoginiczne myślenie epoki, stawia kobietę ostentacyjnie i triumfalnie akceptującą własną płeć. Maria Wielopolska, pisząc własną historię kobiet, porządkuje ją, według mnie, zgodnie z zespołami zagadnień, związanymi z doświadczaniem historii. Takiemu podziałowi podporządkowana została również pierwsza część pracy. Początkowy rozdział, Dotykanie historii, dotyczy postrzegania ciała przez Wielopolską, co staje się dla niej niezwykle ważnym zagadnieniem. Autorka czyni je niejako zwierciadłem, w którym przegląda się ludzkość. Podjęcie tematu ciała pozwala jej ukazać człowieka z krwi i kości, „człowieka totalnego”. Poszukiwania ciała zanurzonego w historii autorka odbywa w kontekście epok, którym poświęcone są poszczególne podrozdziały. W starożytności prowokacyjnie, jako postaci przeniknięte na wskroś własną cielesnością, ukazuje Marię Magdalenę i Judasza, a także Jezusa, którego nazywa człowiekiem. Kolejny podrozdział porusza problem świadomości cielesności w wiekach średnich. Tematyka ciała, obecnego w tej epoce w wielu odsłonach, chyba najlepiej ukazuje jej paradoksalność. Następnym tematem, podejmowanym w dalszej części pracy, staje się renesansowe traktowanie ciała. Dzięki osadzeniu akcji w czasach odrodzenia autorka mogła w pełni złożyć hołd kobiecie – nieodgadnionej, kryjącej w głębi duszy i umysłu sekrety swojego życia, a także niebezpiecznej, mimo jej łagodnej powierzchowności. Drugi rozdział – Demaskowanie historii – skupia się na utworach Marii Wielopolskiej inspirowanych czasami Rzeczypospolitej szlacheckiej. Autorka buduje w nim nową wizję I Rzeczypospolitej. Proces rozliczeń z istniejącą wersją historii rozpoczyna od wieku XVI, kiedy to mamy do czynienia z apogeum mocy państwa, następnie ukazuje wiek XVII, a więc stopniowy zmierzch wcześniejszej potęgi. Panoramę historyczną kończy w XVIII stuleciu, przedstawiając moment upadku. Pisarka wyraża w swoich tekstach sprzeciw wobec form kultury szlacheckiej, z drugiej strony doceniając jej materię mentalną: szlachectwo ducha. Ostatni rozdział tej części pracy nosi tytuł Stawanie się historii. Przedstawia on proces rodzenia się rzeczywistości historycznej, dla Wielopolskiej nierozerwalnie związanej z osobą Józefa Piłsudskiego. Teksty, które tu zostają poddane analizie, poświęcone są powstaniu styczniowemu. Najwięcej uwagi poświęcam Kryjakom. W tym rozdziale staram się przedstawić wyjątkowe podejście do historii, które cechowało tak Józefa Piłsudskiego, jak i Marię Wielopolską. Dla obydwojga historia stanowiła istotny element osobistych przeżyć. Było w nich poczucie integralnego związku wewnętrznego pomiędzy teraźniejszością a przeszłością oraz pomiędzy nimi a przeszłością narodu. Obok politycznych uwikłań tekstów o tematyce powstańczej, podjęta zostaje tu również kwestia kobiecej obecności w obszarze poznania historycznego. Wielopolska wykorzystuje zbiorowe wyobrażenia o kobietach po to, aby pokazać jego jednopłaszczyznowość i niewystarczalność w przekazywaniu jednostkowego doświadczenia historii. Podsumowanie części pierwszej stanowią refleksje nad twórczością Marii Wielopolskiej, Amelii Hertzówny i Maryli Wolskiej. Nicią łączącą te trzy autorki jest historia pokazywana z zupełnie nowej, kobiecej perspektywy. Zestawienie tych artystek pozwala na sformułowanie ogólniejszych wniosków na temat historiografii kobiet. W drugiej części rozprawy, pod tytułem Polityka, z naszkicowanym wcześniej sposobem myślenia o pisarstwie historycznym Wielopolskiej zostało skonfrontowane jej bezpośrednie uczestnictwo w procesie tworzenia historii; nie tylko własnej, lecz także narodowej. Przedmiotem analizy są tu głównie teksty poświęcone Józefowi Piłsudskiemu. Prezentowane w tej części utwory przybliżają sylwetkę wielkiego wodza, za jakiego uważała Piłsudskiego autorka, a także pozwalają ukazać koncepcję państwa, wyłaniającą się z omawianych pozycji. Rozdział „Święty”, bohater, wódz. Publiczna twarz Piłsudskiego zawiera rozważania nad książką Więzienne drogi Komendanta. Gdańsk – Szpandawa – Wesel – Magdeburg. Jest to zapis swoistej pielgrzymki, którą Wielopolska odbyła do miejsc, w których przetrzymywany był Józef Piłsudski. Droga ta, nazywana przez autorkę „komendantową kalwarią”, pozwala nakreślić niemal hagiograficzny charakter tekstów poświęconych Piłsudskiemu. Przedstawienie w pierwszym rozdziale koncepcji żywotopisarstwa Wielopolskiej umożliwia zrozumienie projektu państwa polskiego, wyłaniającego się z później omawianych jej tekstów. Sulejówek w cieniu Wawelu. Trumienny portret szlachcica to rozdział poświęcony książce Marszałek w życiu codziennym. Zakreśla się tu obraz Józefa Piłsudskiego, który staje się wzorem dla wszystkich, jakby niezależnie od sprawowanej funkcji – tak w życiu publicznym, jak i prywatnym. Wielopolska tworzy nietypowy pomnik bohatera podpatrywanego w planie osobistym. Jednak nawet codzienne funkcjonowanie Marszałka wpisuje się tu w większy projekt odradzającego się państwa. Jego prywatność staje się pretekstem do rozważań nad świadomym i pełnym, czyli zaangażowanym, uczestnictwem w procesie budowania nowej Polski. W ostatnim rozdziale Wielki nauczyciel. Dzieło pośmiertne Józefa Piłsudskiego pojawiają się rozpoznania dotyczące dwóch publikacji Wielopolskiej, popularnych książek o charakterze użytkowym: poradnika Obyczaje towarzyskie, i przewodnika dla wycieczek Stolica Polski. Ta część pracy dotyczy przede wszystkim koncepcji państwa, która – według Wielopolskiej – powinna opierać się na osobie Marszałka. Józef Piłsudski staje się dla autorki nie tylko wzorem dla rządzących, lecz także dla obywateli, którzy, przez samą pamięć o nim powinni budować lepszą Polskę. Rozważania, które znalazły miejsce w tym rozdziale, stanowią dopełnienie obrazu kultu, którym Wielopolska otoczyła Piłsudskiego, wpisując jego sylwetkę w przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wolnej ojczyzny. Zakończenie drugiej części pracy Lwice Marszałka – Maria Wielopolska i Kazimiera Iłłakowiczówna poświęcone zostało broszurze Wielopolskiej Pliszka w jaskini lwa, która powstała jako odpowiedź na książkę autorstwa byłej sekretarki Józefa Piłsudskiego, Kazimiery Iłłakowiczówny – Ścieżka obok drogi. Napaść Wielopolskiej, która w swojej niewybrednej polemice zarzucała „pannie Kazi” brak wystarczającego szacunku dla Marszałka, obrazę uczuć narodowych i wyzucie z patriotyzmu, pozwoliło na dookreślenie wielkiego projektu nowego państwa, całkowicie zbudowanego na legendzie Józefa Piłsudskiego. Tak zaplanowane zakończenie stało się również paralelą dla zamknięcia części pierwszej, która podsumowuje zderzenie historii pisanej przez Wielopolską z tą uprawianą przez Wolską i Hertzównę. Wnioski końcowe stanowią rozważania nad niejednoznacznością i niejednolitością pisarstwa Wielopolskiej. Stwierdzam, że z jednej strony jest ono zapisem choroby wieku trawiącej wielu ówczesnych twórców, z drugiej zaś odbija się w nim biografia autorki, tak, w gruncie rzeczy, podobna do życiorysów wielu pisarzy tamtego okresu. Pracę dopełnia obszerna bibliografia.

The dissertation is devoted to the works of Maria Wielopolska, one of the most mysterious figures of Polish literature. The purpose of this study was to penetrate the themes which had either never been investigated or only touched upon by researchers, and thus to present the originality and multi-dimensional reflection of this forgotten writer. Another aim was to recall Wielopolska’s works from the interwar period which play both an interesting and important part in the history of Polish culture, searching at that time for its own new original narration. A considerable number of Wielopolska’s texts are devoted to history perceived from the perspective of a woman’s experience, and it is these works that constitute the area of the reflection in this thesis. Apart from the above mentioned theme, political conflicts of the interwar period are also discussed. Not only was Wielopolska a writer and journalist deeply interested in these conflicts, but she was also an eager follower and a devoted associate of Józef Piłsudski. The first part of the dissertation History concentrates on Wielopolska’s literary work involving her reflection on women and their place in the history. Moreover, an extremely important aspect of Wielopolska’s writing is brought up – the project of new feminine identity, whose outline will be present in the majority of the texts analysed in the thesis. While writing her own history of women, Maria Wielopolska organises it in accordance with the groups of issues associated with experiencing history. Such is also the method of ordering the first part of the dissertation. The initial chapter Touching History relates to Wielopolska’s perception of the body, which is an issue of extreme importance to her. She makes it a kind of a mirror reflecting humanity. The pursuit of the body immersed in the history is conducted throughout the epochs to which respective sub-chapters are dedicated. The second chapter Disclosing History focuses on Maria Wielopolska’s works inspired by the times of the Republic of Nobles, where she presents a new concept of the First Polish Commonwealth. The process of accounting for the existing version of the history starts in the 16th century, when the State was at its peak and goes through the slow decline of its power in the 17th century. Her historical perspective is completed by the moment of the final defeat in the 18th century. The last chapter of this part of the dissertation Becoming History presents the process of awakening the historical reality, which for Wielopolska is inextricably linked with Józef Piłsudski. The analysed texts concern the January Uprising. Most attention is devoted to Kryjaki. The chapter depicts Józef Piłsudski’s and Maria Wielopolska’s unique attitude to history. For both of them history was a significant element of personal experience. Apart from the political context of the texts relating to the Uprising theme, the issue of women’s presence in the historical cognition is also recognised. The second part of the dissertation is entitled Politics. It confronts the earlier depicted Wielopolska’s understanding of historical writing with her direct involvement in making history – both personal and national. In the main, texts related to Piłsudski are analysed here. The works discussed in this part present the author’s view of Piłsudski perceived as a superior commander. They also depict the concept of the State to be seen in the analysed works. The chapter Saint, Hero, Commander. Piłsudski’s Public Image includes the reflection on The Commandant’s Prison Paths. Gdańsk – Szpandawa – Wesel – Magdeburg. The book is an account of Wielopolska’s peculiar pilgrimage to the places of Piłsudski’s imprisonment. Sulejówek under the Shadow of Wawel. Coffin Portrait of a Nobleman is the chapter concerning the book The Marshal in Everyday Life. Józef Piłsudski is presented as a role model for everyone, regardless of their function, either in the public or private life. Wielopolska creates an extraordinary monument of her hero viewed in a personal perspective. In the last chapter Great Teacher. Józef Piłsudski’s posthumous legacy two popular utilitarian books are studied: a handbook Social Customs and a tour guidebook The Capital of Poland. This part of the thesis concentrates mainly on the idea of the State which, according to Wielopolska, should be based on the Marshal’s figure. In the opinion of Wieloplska, Józef Piłsudski makes a role model not only for the rulers but also for the citizens, who for the very sake of his memory should be building a better Poland. The ending of the second part of the dissertation The Marshal’s Lionesses – Maria Wielopolska and Kazimiera Iłłakowiczówna relates to Wielopolska’s booklet A Wagtail in the Lion’s Den, which was a reply to A Path by the Road written by Piłsudski’s ex secretary Kazimiera Iłłakowiczówna.