Rola reprodukcji dzieł sztuki współczesnej w kulturze artystycznej drugiej połowy XIX wieku. Tygodnik „Kłosy” i warszawska prasa ilustrowana

W drugiej połowie XVIII wieku i na początku XIX życie artystyczne w Europie ulegało przemianom. Sztuka zyskiwała nowe grono odbiorców, zaczęto organizować publiczne wystawy, pojawiła się krytyka artystyczna. Wzrosła także liczba wydawanych rycin reprodukcyjnych i wynaleziono nowe techniki graficzne, takie jak litografia, staloryt czy drzeworyt sztorcowy, pozwalające na większe i tańsze nakłady. Zjawiskiem specyficznym dla XIX wieku były czasopisma ilustrowane, w których znalazły swoje miejsce również reprodukcje dzieł sztuki. Na ziemiach polskich zjawiska te były przesunięte w czasie. Ilustrowane drzeworytami czasopisma pojawiły się na szerszą skalę po połowie XIX wieku. Do najważniejszych zaliczyć można: „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy” oraz „Wędrowiec”. „Kłosy” ukazywały się w latach 1865–1890. Jest to czas, który tradycyjnie uznaje się za okres polskiego pozytywizmu: pomiędzy ostatecznym upadkiem powstania styczniowego a debiutem młodopolskich poetów i inspirujących się impresjonizmem malarzy. Jest to również moment zjednoczenia polskiej inteligencji wokół wspólnych celów, takich jak kulturalny i gospodarczy rozwój narodu. Za stronę wizualną pisma odpowiedzialny był kierownik artystyczny. Stanowisko to zajmowali kolejno: Bronisław Kamiński, Marcin Olszyński, Stanisław Witkiewicz i Józef Holewiński. Przy „Kłosach” – podobnie jak przy „Tygodniku Ilustrowanym” i „Wędrowcu” – działał warsztat drzeworytniczy, gdzie pracowali najważniejsi ksylografowie epoki i w którym wykonywano ilustracje na potrzeby pisma. W tygodniku publikowano również ryciny odbite z matryc sprowadzonych z Europy Zachodniej. Z czasem, stopniowo pojawiała się także oparta na fotografii cynkotypia. Propagowanie sztuki, w tym polskiej twórczości artystycznej, stanowiło jedno z deklarowanych zadań „Kłosów”. Realizowano je poprzez krytykę artystyczną, a także reprodukując obrazy i rzeźby. Recenzenci tygodnika prezentowali spójny system poglądów artystycznych, dla którego punktem odniesienia była sztuka akademicka, jej teoria i instytucje. Wierzyli oni w istnienie hierarchii tematów, za najważniejsze uznając malarstwo historyczne. Jednak wśród reprodukowanych na łamach pisma obrazów przeważały dzieła o tematyce rodzajowej. Za najwybitniejszych polskich artystów uważano Jana Matejkę, Henryka Siemiradzkiego i Józefa Brandta. To właśnie reprodukcje obrazów tego ostatniego dominują wśród dzieł prezentowanych na łamach tygodnika. „Kłosy” wspierały Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w misji propagowania polskiej sztuki, relacjonując organizowane przezeń wystawy i reprodukując prezentowane na nich dzieła. Dostarczały także swoim czytelnikom informacji (w formie wizualnej i tekstowej) na temat ważnych wystaw europejskich takich jak paryskie Salony czy działy sztuki wystaw światowych. W „Kłosach” jak w soczewce skupiają się zjawiska typowe dla prasy ilustrowanej drugiej połowy XIX wieku: zainteresowanie problematyką artystyczną oraz zastosowanie drzeworytu sztorcowego, który pod koniec XIX wieku coraz skuteczniej był wypierany przez opartą na fotografii cynkotypię. Na przykładzie tego pisma ujawnia się również specyfika polskiej kultury tego okresu: działalność inteligencji na rzecz rozwoju społeczeństwa, stanowiącą odpowiedź na utratę nadziei na zbrojną walkę o niepodległość oraz wiara w to, że pozbawiony państwa naród może konkurować z innymi nacjami na płaszczyźnie artystycznej. / The second half of the 18th and the beginning of 19th century witnessed significant changes in the artistic milieu. The circle of art connoisseurs was broadened by new audience, public art exhibition and modern art critic appeared. At the same time there was a significant rise in the number of reproduction prints that coincided with the introduction of new graphic techniques like lithography, steel engraving and wood engraving that enabled printing on a larger scale. The illustrated journals were a new phenomenon, characteristic for the 19th century and art reproductions were published in the illustrated magazines. In the territory of the former country of Poland these changes took place considerably later. The illustrated magazines started to be published in the second half of the 19th Century. “Tygodnik Ilustrowany”, “Kłosy” and “Wędrowiec” are considered as the most significant. “Kłosy” were published in the years 1865–1890. This was the period of the Polish positivism: from the definite defeat of the January Uprising to the debut of modernist poets and painters whose work was inspired by impressionism. This is also the moment of the consolidation of the Polish intelligentsia taking on the responsibility for the economic and cultural development of the nation. The artistic manager was responsible for the visual aspect of the periodical. In “Kłosy” this function was performed by: Bronisław Kamiński, Marcin Olszyński, Stanisław Witkiewicz and Józef Holewiński. The editorial established its own wood engraving studio providing illustrations for “Kłosy”, which employed the most talented printmakers of the time. Similar workshops were organized by other illustrated magazines like “Tygodnik Ilustrowany” or “Wędrowiec”. “Kłosy” published also prints made from the imported woodblocks bought from the periodicals in Western Europe as well as newly invented zincotypes, based on the photographic process. One of the objectives of “Kłosy” was to popularize art, including Polish painting and sculpture. This commitment was fulfilled by the publication of art reviews and reproductions of works of art. The art critics representing “Kłosy” had a rather academic perspective on art: they believed in hierarchy of topics and considered historical painting as the most prestigious form of art (although the magazine featured genre paintings more often). They considered Jan Matejko, Henryk Siemiradzki and Józef Brandt the most eminent and talented Polish artists, and the reproductions of the works of the latter prevailed in the periodical. “Kłosy” also supported Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych in its mission to promote Polish art by covering its exhibitions and reproducing the works showed there. The important European art events like the Paris Salons and World's fairs were also presented to the readers by text and illustrations. In “Kłosy” the phenomena typical for the illustrated journals of 19th century can be observed: the interest in art and using of wood engraving as illustration technique (displaced gradually by the zincotypy). This magazine shows also the specifics of the Polish culture of the time: a strong commitment of intelligentsia and thrive for the development of the society, after the loss of hope for regaining independence and their belief that Polish nation could compete with other nations in the artistic field.