Modyfikacje w niderlandzkich portretach donatorskich piętnastego i pierwszej połowy szesnastego wieku. Antropologia sprawczości i obecności

Tematem pracy jest grupa dzieł malarstwa niderlandzkiego powstałych pomiędzy około 1425 a około 1530 rokiem, które zawierają portrety asystencyjne poddane modyfikacjom. Owe modyfikacje mogą mieć różnorodny charakter – przemalowania wizerunków postaci, domalowania nowej osoby lub zamalowania istniejącego portretu. Łączy je fakt, że zostały wprowadzone w niedługim czasie po powstaniu dzieła. W pracy analizowane są przyczyny i okoliczności wprowadzania takich przemalowań. Rozdział pierwszy, najobszerniejszy, dotyczy zmian w obrębie przedstawień członków rodziny. W drugim badane są przypadki zawłaszczania tożsamości suplikanta przez wprowadzanie wizerunku nowej osoby, najczęściej niespokrewnionej z usuniętą postacią. W trzecim studiowane są zmiany w grupowych portretach asystencyjnych, ukazujących członków rozmaitych stowarzyszeń i wspólnot zakonnych. Czwarty poświęcony został zjawisku zamalowywania wizerunków asystencyjnych oraz poszukiwaniu powodów, dla których mogło mieć to miejsce. Analiza poszczególnych przypadków podjęta została w oparciu o dostępną wiedzę technologiczną, historyczną i stylistyczną. W wyciąganiu wniosków wykorzystano pojęcie sprawczości, czyli wzajemnej relacji wykształcającej się pomiędzy przedmiotem i jego użytkownikiem (użytkownikami). Szczególną uwagę poświęcono czynnikom, które miały wpływ na podejmowanie decyzji o przekształceniu dzieła. Wnioski postawione w pracy pozwalają stwierdzić, że portrety asystencyjne pełniły kilka ról dla zamawiających je osób. Miały pośredniczyć w uzyskiwaniu wstawiennictwa żyjących wiernych za przebywające w czyśćcu dusze zmarłych, ukazanych na obrazach; dawały świadectwo głębokiej pobożności osób, ukazanych w wiecznej modlitwie; współuczestniczyły w budowaniu statusu społecznego przedstawianych osób poprzez oznaczanie ich przynależności rodowej (tablice herbowe), liczebności rodu (potomstwo) oraz stanu majątkowego (kosztowne stroje i rekwizyty), a także sprawowanych funkcji (atrybuty związane ze zajmowanymi stanowiskami). Wprowadzanie przemalowań można także rozpatrywać w kontekście ekonomicznym, jako tańszą alternatywę do zamawiania nowego dzieła.

The subject of this thesis is a group of Netherlandish artworks created between circa 1425 and circa 1530, which contain donors portraits that have undergone changes. These modifications can be of various nature - adding new figures to the composition, repainting or overpainting of the existing portraits. What they have in common is that they were introduced not long after the work was created. The reasons and circumstances for the introduction of such repaintings are being analized in this work. The first chapter, the most extensive, deals with changes within the depictions of family members. In the second, the appropriation of the supplicant's identity is analyzed. It happened by inserting the image of a new person, most often unrelated to the overpainted figure. In the third changes in group portraits of members of various associations and religious communities are being studied. The fourth is devoted to the phenomenon of the painting-over donors’ portraits and searching for the reasons why this may have occurred. The analysis of individual cases was undertaken on the basis of available technological, historical and stylistic knowledge. In drawing conclusions, the concept of agency was used, i.e. the reciprocal relationship developing between the object and its user(s). Primarily interesting were the factors that influenced the decision to transform the work. Conclusions made in this thesis allowed to establish that the donors portraits served several roles for those who commissioned them. They were to mediate the intercession of the living faithful for the souls of the deceased depicted in the paintings, who were in purgatory; they bore witness to the deep piety of the persons depicted in eternal prayer; they participated in the construction of the social status of the depicted by denoting their ancestral affiliation (coat-of-arms), the size of the family (offspring) and wealth (costly clothes and objects), as well as the functions held (attributes associated with the positions held). The introduction of overpainting can also be considered in an economic context, as a cheaper alternative to commissioning a new work.