Kontakty społeczno-gospodarcze średnich miast polskich na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej (XV-XVI w.) na przykładzie Sieradza, Warty i Szadka

Praca ma na celu zbadanie relacji zachodzących pomiędzy strefami oddziaływania trzech miast położonych na ziemi sieradzkiej – Warty, Szadka i Sieradza. Prezentowane badania dotyczą okresu na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej (XV/XVI wiek). Warta, Sieradz i Szadek to miasta znajdujące się blisko siebie, a pomiędzy nimi nie są położone inne ośrodki posiadające prawa miejskie. Pozwala to badać wzajemne relacje bez obaw, że będą one zakłócane przez wpływ innych miast. W celu wyznaczenia stref oddziaływania miast zbadane zostały różnego rodzaju kontakty ich mieszkańców (rodzinne, kredytowe, sądowe, związane z handlem nieruchomościami) odnotowane w księgach miejskich. Podstawy metodologiczne stanowią prace z zakresu geografii urbanistycznej, w szczególności zaś geografii osadnictwa oraz dotychczasowe osiągnięcia historiografii. Punktem wyjścia jest leżące u podstaw teorii miejsc centralnych niemieckiego geografa Waltera Christallera przekonanie, że miasto pełni wobec swojego zaplecza różnorodne funkcje centralne zapewniając szereg usług mieszkańcom okolicznych terenów. Funkcje te wpływają z kolei na hierarchię zachodzącą pomiędzy miastami. Koncepcje te były wykorzystywane w badaniach nad średniowiecznymi miastami stosunkowo rzadko (np. Franz Irsigler, Rolf Kiessling, Christopher Dyer, w Polsce Jacek Wiesiołowski). Praca składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy z nich ma na celu doprecyzowanie najważniejszych pojęć istotnych w kontekście badania. Zaprezentowane w nim są różne definicje miasta oraz kształtowanie się pojęcia centralności w badaniach and miastami i strukturami sieci osadniczej. Opisane zostały przede wszystkim prace Johanna von Thünena, Waltera Christallera oraz Jamesa Vance oraz ich wpływ na kształtowanie się teoretycznych ram dla badań nad strukturą sieci miejskich. Drugi rozdział to przegląd najważniejszych prac zajmujących się strefami oddziaływania miast w średniowieczu. Zawiera on podsumowanie dotychczasowych osiągnięć historiografii niemieckiej, anglojęzycznej oraz polskiej. Przegląd ten pozwala uznać średniowieczne księgi miejskie za najlepsze istniejące źródło do badań nad strefami oddziaływania miast oraz zaprezentować metodę stosowana w prac. Wszystkie kontakty odnotowane w księgach miejskich zostały w ramach analizy materiału źródłowego podzielone na różne typy, w zależności od tego, czego dotyczyły. W efekcie analizy zasięgu kontaktów wyznaczone mogą zostać strefy oddziaływania miasta. Kolejne trzy rozdziały mają charakter monografii. Każdy z nich dotyczy jednego z wybranych do badania miast – Szadka, Warty i Sieradza. W pierwszej części każdego z rozdziałów zaprezentowany jest obraz poszczególnych ośrodków na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej. Omówione zostają początki miasta, jego położenie w ramach sieci drożnej oraz miejsce w strukturze sieci miejskiej, funkcje administracyjne i znaczenie religijne. Najwięcej jednak miejsca poświęcone jest charakterystyce życia miejskiego. Duga część każdego z rozdziałów monograficznych prezentuje wyniki badań źródłowych nad przestrzennym zasięgiem kontaktów poszczególnych miast. Analizie poddane zostają odnotowane w średniowiecznych księgach miejskich kontakty o charakterze rodzinnym, związane z zakupem domów lub pól, kredytowym oraz sądowym. Dodatkowo w przypadku każdego z badanych ośrodków osobno skupiono się na danych na temat imigracji stałej (szczególnie wiele miejsca poświęcono temu zagadnieniu w odniesieniu do Sieradza) oraz na kontaktach z innymi ośrodkami miejskimi. W efekcie w przypadku każdego z badanych miast udało się wyznaczyć strefę jego oddziaływania. Ostatni rozdział ma na celu przyjrzenie się wzajemnemu nachodzeniu na siebie stref oddziaływania Warty, Szadka i Sieradza. Dla zbadania tego zagadnienia zaproponowano trzy podejścia. W pierwszym porównywano ze sobą strefy oddziaływania wyznaczone na podstawie wszystkich notatek odnotowanych na przestrzeni ponad osiemdziesięciu lat (1430-1512). Drugi model wykorzystywał jedynie dane, które zostały zebrane w analizowanych miastach w okresie chronologicznej równoczesności prowadzenia badanych ksiąg miejskich (1484-1500). Jego wykorzystanie nie okazało się jednak udane ze względu na zbyt małą liczbę zapisek dla tego okresu. Wreszcie w trzecim modelu badano wzajemne nachodzenie na siebie stref korzystając z danych na temat jedyne wybranych kategorii kontaktów. W efekcie prowadzonych analiz jako ośrodek o największym wpływie na okolicę uznany został Sieradz, który jednak niewiele ustępował pozostałym badanym miastom. Nie udało się jednak dostrzec wszystkich prawidłowości obecnych w modelu Waltera Christallera.

The aim of this thesis is to research the relations between spheres of influence of three Polish small cities located in Sieradz district – Warta, Sieradz and Szadek – in late 15th and early 16th century. The chosen cities are located close to one another and there are no other charter cities nearby. This case allows to research relations among them without potential interference of other towns. The research is based on medieval city court books. Sources of this kind are abundant with short notes which can be used as traces of different types of contacts between city dwellers and people from other places. Methodological basis for the thesis is based on urban geography (especialy settlement geography) and medieval socio-economic history. The starting point of this work is Walter Christaller’s central place theory which states that every city is on the one hand in the very center of surrounding area and supplies it with manny various services, and on the other hand a part of cities network. Such an approach has not been common regarding researches on medieval cities, however some scholars did make an attempt to apply it (f. ex. Franz Irsigler, Rolf Kiessling, Christopher Dyer, Jacek Wiesiołowski). The thesis is composed of six chapters. The aim of chapter one is to clarify some key concepts regarding the matter of this thesis. Within this chapter the author presents various definitions of “a city”, as well as the development and grounding of the concept of “centralization” in the context of researches regarding cities and formation of settlements. The core of the thesis is a presentation of works of three scholarch - Johann von Thünen, Walter Christaller oraz James Vance - and their influence on shaping the concept of central place and developing the theoretical framework of the structure of city nework. Chapter two covers analysis of the essential historical books and papers on the interactions and relations between the city and the territory in the times of the Middle Ages. The scope is to present chosen achievements of German, American, British and Polish historians. As a result of this part, the author concludes that the best avaible sources to research the spheres of influence of medieval Polish cities are their court books. The three consecutive chapters (third, fourth and fifth) are paralel to one another. Each focuses on one of the chosen cities, but the structure of each is similar. Part one shows a brief outline of the history of each city in the Middle Ages and early Modern Era. Descriptions of towns contain their position in road and city network, profile of their economy, aministrative, political and religious functions. The second part of the monographic chapters deals with presenting the results of the study. The focus is to analize the notes from the city court books and, as a result, to reconstruct geographical area of various contacts (family, credit, admnistrative, real estate transactions) between city dwellers and incomers from other places. Additionally, permament immigration is the matter of special interest. Each chapter ends with a presentation of the sphere of influence of the city discussed. In the last chapter the author reconsideres overlaps among the spheres of influence of Warta, Sieradz and Szadek. Three possible approaches to this problem are presented. The first one attempts to aswer the question using all types of contacts discussed in previous chapters during the whole period taken into consideration (1430-1512). The second model is based merely on the contacts mentioned within the chronological synchronism of the sources (1484-1500). Using this model, however, did not meet expectations due to a low number of notes in the period considered. The last model approaches the question by analyzing only certain types of contacts chosen exclusively. The results of the study shows Sieradz as a city with the strongest influence within the vicinity regarded in the study of this thesis. However, the other two cities did not seem to fall too far behind. Unfortunately, it was not possible to trace all the regularities outlined in the Walter Christaller's model.