Rola prawa ochrony konkurencji Unii Europejskiej w liberalizacji i zmianach sektora energetycznego

Sektor energetyczny w Unii Europejskiej przeszedł w ostatnich latach transformację. Na w pełni zmonopolizowanych przez państwo rynkach energii elektrycznej oraz gazu ziemnego wprowadzono nowe zasady zmierzające do wdrożenia reguł konkurencji. Proces przechodzenia z ustroju monopolistycznego do rynku zapewniającego, przynajmniej w zakresie działalności niezwiązanej bezpośrednio z infrastrukturą, konkurencję pomiędzy przedsiębiorstwami został nazwany liberalizacją. Miała ona zostać wprowadzona w ramach regulacji sektorowych tworzących zasady funkcjonowania rynków. Od początku i poprzez cały proces liberalizacji Komisja Europejska w bardzo dużym zakresie wykorzystywała prawo ochrony konkurencji Unii Europejskiej. Pierwsze dwie dekady XX wieku przyniosły wiele postępowań z zakresu tej dziedziny prawa, które dotyczyły praktyk wielu podmiotów, głównie posiadających pozycję dominującą w poszczególnych państwach członkowskich. Pokłosiem tych postępowań jest występująca sytuacja, w której część zasad prowadzenia działalności w sektorze energetycznym wynika nie z przyjętych regulacji, lecz z wyników postępowań z zakresu prawa ochrony konkurencji. Ekstensywne wykorzystanie prawa ochrony konkurencji w sektorze energetycznym niesie ze sobą wiele pytań badawczych. Niniejsza praca skupia się na trzech aspektach przedmiotowego zagadnienia, które odnoszą się do przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości. Analiza przyjmowanych decyzji pozwala na określenie funkcji, które prawo ochrony konkurencji odegrało w przeszłości w liberalizacji sektora energetycznego. Jego zastosowanie nie ograniczyło się do stymulowania rozwoju konkurencji, lecz służyło także wypełnianiu luk regulacyjnych, a nawet wzmacnianiu konkurencji wychodzącemu poza wprowadzone regulacje, a czasem ich egzekwowaniu. Przyjęty sposób postępowania polegający na przyjmowaniu głównie decyzji zobowiązujących doprowadził do powstania szczegółowych zasad o charakterze quasi-regulacyjnym dotyczących działalności przedsiębiorstw energetycznych, które wynikają z praktyki decyzyjnej. Niektóre z tak przyjętych reguł miały charakter tymczasowy, inne zaś pozostały stałe. Taki wciąż istniejący sposób działania Komisji należy ocenić negatywnie z wielu powodów, w tym zwłaszcza z perspektywy pewności prawa. Transformacja sektora energetycznego nie zakończyła się. Będzie się ona odbywać w kolejnych dekadach. Licznie wprowadzane regulacje sektorowe tworzą coraz to bardziej szczegółowe zasady funkcjonowania dla przedsiębiorstw, w tym dotyczących rozwoju odnawialnych źródeł energii. Biorąc pod uwagę rozwój regulacji, dysertacja opowiada także o obecnej i przyszłej roli prawa ochrony konkurencji w sektorze energetycznym. Możliwość zastosowania obu dziedzin prawa do takich samych stanów faktycznych budzi naturalne pytania o wzajemne relacje między nimi. W takich sytuacjach prawo ochrony konkurencji może znaleźć zastosowanie, jednak powinno ograniczać się do utrwalonych zasad i odejść od pełnionych w przeszłości funkcji quasi-regulacyjnych. Aby w przyszłości rola prawa ochrony konkurencji w sektorach regulowanych była bardziej klarowna zaproponowano trzy postulaty de lege ferenda. W ocenie autora pracy korzystne dla systemu prawa Unii Europejskiej byłoby wyposażenie organów regulacyjnych w skuteczne uprawnienia do korygowania i przeciwdziałania naruszeniom regulacji sektorowych oraz wprowadzenie jasnego podziału kompetencji w ramach regulacji sektorowych. Jednocześnie w ramach stosowania prawa ochrony konkurencji w sektorach regulowanych Komisja powinna ograniczyć użycie decyzji zobowiązujących. Przyjęcie powyższych postulatów poprawiłoby otoczenie prawne związane nie tylko z zastosowaniem prawa ochrony konkurencji w sektorze energetycznym, ale także w innych sektorach regulowanych, w tym w stanowiącym ogromne wyzwanie sektorze cyfrowym.

The energy sector in the European Union has undergone a transformation in recent years. New rules aimed at implementing competition have been introduced on the previously fully monopolized by the state markets of electricity and natural gas. The process of moving from a monopolistic system to a market that ensures competition between enterprises, at least in terms of activities not directly related to infrastructure, has been called liberalization. It was to be introduced by means of regulation creating rules for the functioning of markets. From the beginning and throughout the liberalisation process, the European Commission has made very extensive use of the EU competition law. The first two decades of the twentieth century brought many competition law proceedings concerning practices of many entities, mainly those with a dominant position in a given Member State. The aftermath of these proceedings is the situation in which part of the rules of conducting business in the energy sector results from the outcomes of competition law proceedings instead of from adopted regulations. Extensive use of competition law in the energy sector raises many research questions. This dissertation focuses on three main aspects of this issue related to the past, present and future. The analysis of the adopted decisions makes it feasible to determine the roles that competition law has played in the past in the liberalisation of the energy sector. Its use was not limited to stimulating the development of competition but also served to fill regulatory gaps and even strengthen competition going beyond the introduced regulations. The adopted procedure consisting in the adoption of mainly binding decisions has led to the creation of detailed rules of a quasi-regulatory nature regarding the activities of energy companies which result from decision-making practice. Some of the rules thus adopted were temporary while others remained permanent. This continuing approach of the Commission should be assessed negatively for a number of reasons, including in particular from the perspective of legal certainty. The transformation of the energy sector is not completed. It will take place in the coming decades. Numerous sectoral regulations create more and more detailed rules for enterprises, including those related to the development of renewable energy sources. Taking into account this development of legislation, the dissertation also deals with the current and future role of competition law in the energy sector. Existing possibility of applying both domains of law to the same factual situations raises natural questions about the mutual relations between them. In such situations, competition law may apply but it should be limited to the established principles and move away from the quasi-regulatory functions performed in the past. In order to make the role of competition law in regulated sectors clearer, three postulates de lege ferenda have been proposed. Author of the dissertation is of the view that it would be beneficial for the legal system of the European Union to provide regulatory authorities with effective powers to correct and counteract violations of sectoral regulations and to introduce a clear division of competences within sectoral regulations. At the same time, in the context of the application of competition law in regulated sectors, the Commission should limit the use of commitment decisions. The adoption of the above postulates would improve the legal environment related not only to the application of competition law in the energy sector, but also in other regulated sectors, including the hugely challenging digital sector.