Melancholia a żywioł dionizyjski. Juliusz Słowacki jako krytyk kultury („Balladyna”, „Ksiądz Marek”, „Król-Duch”)

Celem pracy jest analiza sposobu, w jaki w twórczości Juliusza Słowackiego zbudowana została wizja człowieka żyjącego w świecie, który jest mu wrogi, i w którym panuje chaos. Najważniejszymi narzędziami analizy są koncepcje zaczerpnięte z twórczości Fryderyka Nietzschego i książki Marka Bieńczyka „Melancholia. O tych, co nigdy nie odnajdą straty”. Główne założenie pracy wskazuje na to, że w twórczości poety chaos świata oddany został za pomocą sposobu przedstawienia tego świata – jego elementy są przedstawiane w taki sposób, żeby wytworzyć wrażenie ich niewyrażalności, niepełności ich opisu. Teza pracy polega na stwierdzeniu, że ten charakter rzeczywistości stał się podstawą dla zbudowania pozytywnej wizji człowieka, takiego, który potrafi przekroczyć – dokonać transcendencji – względem fundamentalnego chaosu, odnaleźć wartości stojące u podstaw życia. Koncepcji Nietzschego i Bieńczyka używam przy założeniu, że świat nie jest przedstawiany bezpośrednio, ale że obraz świata zawsze podporządkowany jest pewnemu systemowi wartości. Pojęć melancholii i żywiołu dionizyjskiego używałem w pracy jako między innymi odnoszących się do sposobu postrzegania rzeczywistości. Dla pojęcia melancholii jest to nietypowe zastosowanie, bo zazwyczaj traktuje się ją psychoanalitycznie, a nie jako relację człowieka do otoczenia. Pojęcie kultury wprowadziłem przede wszystkim właśnie jako sygnał tego, że nie ma obiektywnie istniejącej rzeczywistości, a tylko świat oglądany z pewnej perspektywy. Dodatkowe założenie polega na stwierdzeniu, że ze względu na fundamentalną wrogość rzeczywistości jej ogląd przez człowieka jest zaburzony, niepełny – i w pracy skupiam się na analizie tego, na czym te zaburzenia polegają. Melancholia i żywioł dionizyjski są więc też postawami buntu, wyrazem ogólnej dyspozycji krytycznej. Zaczerpniętych koncepcji używam w celu opisu gestu krytycznego – aby dokonać analizy sposobu przedstawienia dysfunkcjonalności obrazu rzeczywistości. Dla pojęcia melancholii najbardziej reprezentatywną jest w tym kontekście koncepcja melancholijnej alegorii – rzeczywistość można w tym wypadku odczytać jako znakową, złożoną z takich znaków, które nie odsyłają do żadnej treści. Zadanie analizy polega na wykazaniu, w jaki sposób następuje zaburzenie aktu odesłania do znaczenia. Filozofia Nietzschego jest w tym kontekście przydatna ze względu na to, że jest zasobna w komentarze krytykujące wytwory kultury, na przykład jej instytucje czy w ogóle inne dzieła. Obecność tej filozofii wskazuje w mojej pracy na element ogólnego odruchu polemicznego obecnego w badanych dziełach Juliusza Słowackiego. Pojęcia melancholii i żywiołu dionizyjskiego są też pomocne dla przedstawienia sposobu, w jaki została zbudowana pozytywna wizja człowieka w świecie. W badanych utworach człowiek najpierw napotyka rzeczywistość i postrzega ją jako melancholijną – a więc wrogą i niemożliwą do uporządkowania – i w wyniku tego spotkania wyradza się żywioł dionizyjski, a więc siła dalej katalizująca chaos. Wykazałem melancholijność rzeczywistości przedstawionej w „Balladynie” i to, jak organicznie wyrodził się w niej pierwiastek dionizyjski. „Ksiądz Marek” w stosunku do „Balladyny” stanowi krok ku pełniejszej afirmacji świata – starałem się wykazać, że melancholijność przyjęła formę dialektyki podobnej do tej z filozofii G. W. F. Hegla i że w oparciu o tę formę melancholii zbudowana została wizja Boga. Spełnianie woli Bożej ma przypominać proces dialektyczny, który można analizować z wykorzystaniem pojęć melancholii i dionizyjskości. W „Królu-Duchu” proces wyradzania się żywiołu dionizyjskiego z melancholijnej rzeczywistości ma mieć formę wykrystalizowaną – w swojej analizie nacisk położyłem na kwestię tego, w jaki sposób dionizyjskość zostaje ostatecznie przezwyciężona. Przy pomocy koncepcji zaczerpniętych z książki Williama Jamesa „Doświadczenia religijne” wykazuję, jak rozpad podmiotowości głównego bohatera poematu doprowadza go do odkrycia pozytywnej wizji Boga i życia.

The aim of this paper is to analyze how the vision of a man living in a hostile and chaotic world is constructed in the works of Juliusz Słowacki. The primary analytical tools are concepts drawn from the works of Friedrich Nietzsche and Marek Bieńczyk’s book “Melancholia. O tych, co nigdy nie odnajdą straty”. The main assumption of the paper is that in the poet’s work, the chaos of the world is conveyed by the deliberate selection of means of presentation of this world - its elements are depicted in such a way as to create an impression of their ineffability and the incompleteness of their description. The thesis of the paper posits that this characteristic of reality forms the basis for constructing a positive vision of man, one who can transcend - achieve transcendence - the fundamental chaos and find values that underpin life. I use Nietzsche’s and Bieńczyk’s concepts with the assumption that the world is not presented directly, but that the image of the world is always subordinate to a certain system of values. I employed the concepts of melancholy and the Dionysian element in the paper, among other things, as referring to perception of reality. This is an atypical application for the concept of melancholy, as it is usually treated psychoanalytically, rather than as a relationship between man and his surroundings. I introduced the concept of culture primarily as a signal that there is no objectively existing reality, but only a world viewed from a certain perspective. An additional assumption is that due to the fundamental hostility of reality, its perception by man is distorted and incomplete – and in the paper, I focus on analyzing what these distortions consist of. Melancholy and the Dionysian element constitute an act of rebellion, expressions of a general critical disposition. I use these concepts to describe the critical gesture – to analyze the way the dysfunctionality of the image of reality is presented. For the concept of melancholy, the most representative in this context is the concept of melancholic allegory – reality can in this case be read as semiotic, composed of signs that do not refer to any content. The task of the analysis is to show how the disruption of the act of referral to meaning occurs. Nietzsche’s philosophy is useful in this context because it is rich in comments criticizing cultural products, such as its institutions or other works in general. The presence of this philosophy in my paper indicates an element of the general polemical impulse present in the analyzed works of Juliusz Słowacki. The concepts of melancholy and the Dionysian element are also helpful in presenting how the positive vision of man in the world is constructed. In the analyzed works, man first encounters reality and perceives it as melancholic – thus hostile and impossible to govern – and as a result of this encounter, the Dionysian element emerges, further catalyzing chaos. I demonstrated the melancholy of the reality depicted in “Balladyna” and how the Dionysian element organically developed within it. “Ksiądz Marek” in relation to “Balladyna” represents a step towards a fuller affirmation of the world – I attempted to show that melancholy took the form of a dialectic similar to that of the philosophy of Georg Wilhelm Friedrich Hegel, and that based on this form of melancholy, a vision of God was constructed. Fulfilling God’s will is meant to resemble a dialectical process, which can be analyzed using the concepts of melancholy and Dionysianism. In “Król-Duch”, the process of the Dionysian element emerging from a melancholic reality is supposed to have a crystallized form – in my analysis, I emphasized the issue of how Dionysianism is ultimately overcome. Using concepts from William James’s “The Varieties of Religious Experience”, I show how the disintegration of the subjectivity of the poem’s main character leads him to discover a positive vision of God and life.